This is a transcription of the first of the two texts which comprise the so-called Très ancien coutumier of Normandy, as found in the Vatican Library manuscript Ottobono Latin 2964.
Historians at first thought that the Très ancien coutumier, also known as the Statuta et consuetudines Normanniae, was a single work. The suggestion that the treatise in fact contained two distinct texts, the earlier dated to c.1200 and the later dated to after 1218, was made by Heinrich Brunner.¹ This view was endorsed by Ernest-Joseph Tardif when he produced his critical edition of the text in his Coutumiers de Normandie. Tardif suggested that the first text was written between mid-1199 and mid-1200, and dated the second text to later than 1218 and earlier than 1223.² Further examination of the first text also suggests that it contains significant amounts of interpolated material. It has recently been argued by Nicholas Vincent that the majority of the work is a production of the later thirteenth century, constructed to present a somewhat idealised account of earlier Norman law.³
Although Tardif published a critical edition of both texts (which he titled ‘Pars Prima’ and ‘Pars Altera’), he had access to only one Latin text of the first treatise, his ‘Pars Prima’. This is the text contained in the manuscript Bibliotheque Nationale (Paris) Latin 11032. When Tardif produced his edition, he was apparently unaware of the present manuscript, held by the Vatican Library. The manuscript Tardif used (BNF Latin 11032) does not contain a complete, uninterrupted version of the text. The provisions of the treatise are inserted at various places within the French text of the later thirteenth-century Normandy treatise known as the Le Grand Coutumier de Normandie.
Tardif was therefore tasked with producing a critical edition of the earliest treatise comprising the Très ancien coutumier with reference only to a single imperfect Latin manuscript. He was, however, aided by the existence of a later thirteenth-century French version of the entire work. Sometimes he was compelled to insert whole sections of the French text into his Latin edition of the first treatise because the corresponding passages could not be found in BNF Latin 11032 (See e.g. chapters XXXII, XXXIII, XXXIV, and XXXIX of Coutumiers de Normandie vol. 1).
This transcription makes available for the first time the only continuous Latin text of the first treatise of the Très ancien coutumier. It is designed to supplement Tardif’s work and provide alternative readings for the provisions contained in his edition.
The manuscript itself, Ottobono Latin 2964, contains 136 folios, 235mm x 170mm, with the text written in dual columns. The text transcribed below is found in ff. 106r–120v. Chapters in the treatise are rubricated, as reproduced in the transcription.
The present transcription is intended to be a faithful reproduction of the text. This means that the addition of modern punctuation and capitalisation has been avoided. The exception to this rule is the insertion of question marks (interrogation points) following a direct question, and the adaptation of ‘u’ and ‘v’ to follow ‘modern’ spelling.
As this transcription is intended to be an accurate reproduction of the text, it contains, unamended, the errors of the scribe who produced the manuscript. In some passages, for example, a crucial word has been omitted. For instance, in the chapter entitled ‘De pupillis’, the scribe omitted the word ‘non’ in the line: ‘super qua respondere tenetur donec etatem habeat’ which reverses the meaning of the text (c.f. Tardif, Coutumiers de Normandie vol. 1 p. 6). Likewise, sometimes letters, for example, ‘u’ and ‘n’, have been confused. In the chapter entitled ‘De custodiis pupillorum’, the scribe wrote: ‘Filii vavasoris burgensis et rustici et servi in villa erunt custodia nisi servientis qui in serianteria regali fuerit.’ This may be contrasted to BNF Latin 11032, which reads: ‘Filii vavassoris, burgensis, rustici et servientis in nulla erunt custodia, nisi servientis, qui in serjanteria regali fuerit’ (Tardif, p. 12). In other places, words have been misspelled. For example, ‘simplicem’ and ‘flectebant’ are rendered as ‘smplicem’ and ‘flctebant’ with no apparent abbreviation marks in the chapter entitled De iuramentis. One error was created by the rubricator, who drew an ‘S’ rather than a ‘P’ for the initial letter of word beginning the chapter entitled ‘De maritagio sororum‘. Sometimes entire words have been confused. In the chapter entitled ‘De terra data’, for example, the word ‘donum’ is written as ‘domum’. In other places, sentences have been broken unnaturally. For example, the chapter entitled ‘De partitione inter sorores’ contains the paragraph: ‘Et si tres vel quatuor sorores fuerint vel plures et una vel due fuerint maritate et alie non.’ (sic) The following paragraph then begins: ‘Si maritate partem habere voluerint in escaetis cum ceteris sororibus non maritatis earum maritagia in portione redibunt et cum escaetis equaliter partientur.’ (C.f. Tardif, pp. 9–10).
The purpose of the above is not to provide a comprehensive list of errors in the manuscript. It is simply intended to alert the reader to the fact that the transcription reproduces scribal errors and to provide some examples of these mistakes. This is not an edition of the text. Work is, however, underway in the CLCLCL project on a new edition and translation of this first treatise of the Très ancien coutumier. It is hoped that this will be published in the near future.
¹ H. Brunner, Das anglonormannische Erbfolgesystem. Ein Beitrag zur Parentelenordnung nebst einem Exkurs über die älteren normannischen Coutumes (Leipzig, 1869), p. 62 et seq.
² E.-J. Tardif, Coutumiers de Normandie vol. 1 (Rouen, 1881), p. xlix et seq. See especially pp. lxv–lxxvii.
³ N. Vincent, ‘Magna carta (1215) and the Charte aux Normands (1315): Some Anglo-Norman Connections and Correspondences’, The Jersey and Guernsey Law Review, 2015, Issue 2: 189-197.
Introduction and transcription Copyright © William Eves, 2018.
Cite as: The Earliest Treatise within the Materials Comprising the So-Called Très Ancien Coutumier of Normandy, as found in Vatican Library ms. Ott. Lat. 2964, transcr. William Eves, in Civil Law, Common Law, Customary Law Project Publications, St Andrews, 2018 [https://clicme.wp.st-andrews.ac.uk/tac-vatican2964/]
‘Part 1’ of the ‘Très ancien coutumier’ of Normandy
Ott. Lat. 2964.
[f. 106r]
Antiqua consuetudo normannie de duce
¶ Quando dux normannie in ducem recipicitur sacramento tenetur ecclesiam dei servare et ea que ad ducem pertinent et kemina pacem tenere et legalem iusticiam.
De ecclesia et excommunicatis
¶ Comes vel baro vel miles si fuerit de domo [f. 106v] vel familia ducis vel serviens excommunicati non erunt duce vel eius capitali iusticia nesciente. Non enim bonum est principem et dominum terre cum excommunicatis communire. Ideo statutum est quod si aliqui predictorum hominum versus dei ecclesiam inique egerint duci vel eius iusticie capitali eorum iniquitas ostendatur ut eorum malefactum absque dilatione plenarie faciant emendari.
¶ Si aliqui vero aliorum hominum excommunicati fuerint et excommunicationis vinculo per annum et diem negligenter subiaceant omnes res eorum in misericordia ducis erunt.
De misericordia
¶ Misericordia excommunicati et emendatio est versus episcopum catalla que habet usque ad novem libras preter victum suum et domus sue.
¶ Hereditas excommunicati non vendetur invadiabitur pro satisfactione excommunicationis. Militi vero absoluto arma et equi sui cum predictis victualibus remanebunt.
De viduis et pupillis
¶ Vidue et pupilli sunt in protectione ecclesie vidua dotem suam habebit usque ad terciam partem hereditatis donatoris excepto capitali manasgio quod heredi remanebit.
¶ Si vero aliud manasgium vidue datum fuerit in dotem illud habebit preter turrem vel castellum.
De maritagio
¶ Maritagium vero habebit quot et quale datum ei fuerit ad sponsalia si donator ei donare poterat.
De iure
¶ Si autem dos vel maritagium in hunc modum datum vel data vidue denegata fuerint eidem restituentur sacramento hominum qui interfuerunt ad sponsalia licet consanguinei et amici fuerint alicuius partis vel utriusque per cognatos et amicos fiunt sponsalia.
¶ Si vero sponsus vidue maritagium vel dotem sue uxoris invadiaverit ipsa vivente et foriurante precepto sponsi sui non tenebitur. Sed mulier illa habebit integrum sicut ei data fuerunt ad [f.107r] hostium ecclesie et de periurio agat mulier penitentiam si voluerit quia si precep suum adimplevit fecit quod debuit.
¶ Mulier enim debet in plurimis et fere in singulis obedire.
¶ Ceterum mercator vel invadiator dotis vel maritagii vidue equevalens escambium habebit super heredisque venditoris vel invadiantis defuncti.
¶ Et si sponsus defunctus nullam hereditatem habuerit et catalla in die obitus sui de catallis sponsi cuiuslibet defuncti et vidue et heredis reddetur peccunia mercatori.
¶ Si vero nulla de nichilo nichil mercator accipiet.
¶ Sed aliquis uxorem habeat et liberos ex ipsis viventibus unus de liberis uxorem ducat et in dotem partem ei dederit vel totum maritagium matris sue et pater et filius obedierint mater habebit maritagium suum quietum.
¶ Sponsa vero filii vidua suam accipiat dotem equivalentem super hereditate patris vel filii defunctorum.
¶ Et si nulla defuerit hereditas ex parte sponsi defuncti iunior vidua suum expectabit dotalicium donec mater viri sui vidua obierit in cuius maritagio suum situm fuerat dotalicium.
¶ Et si vidua uxor fuerit alicuius rustici bordarii tertiam partem curtilli potest habere in dotem. Bordellum vero remanet heredi et si solum bordellum fuerit absque curtillo tertiam partem habebit vidua in bordello.
¶ In borgagio vero similiter. Burgensis enim si nisi unam solam habeat domum terciam partem domus poterit dare uxori sue in dotem. Si aliquis vero non habeat nullam hereditatem et uxori sue argentum vel aurum promiserit in dotem de communi catallo ad obitum viri dos sua capiatur et illud expendere poterit.
¶ Si vero vidua suam propriam portionem de catallis habere voluerit et aliam portionem viri sui defuncti habere voluerit in dotem eam habebit in hunc modum quod portio illa [f. 107v] et pecunia reservabitur in manibus legitimorum hominum donec terra et redditus inde emantur de quorum exitu vidua vivat et terram redditus habeat in dotem.
¶ Que terra et redditus post decessum vidue veniant ad heredem.
¶ Non liceat vidue nemora in dote illa vendere nec virgulta exturpare.
¶ Post decessum viduarum dotalicia heredibus propinquioribus redibunt de quorum hereditate exierunt.
¶ Et quoniam dilatio est in ecclesiastica curia viduis ad sua dotalicia habenda vel maritagia per appellationes factas ab archidiacono ad episcopum ab episcopo ad archiepiscopum ab archiespiscopo ad summum pontificem statutum ecclesiastica curia concedente hoc in laica curia definiri ita tamen quod illi qui in malicia sua convicti sunt in laica curia in ecclesiastica curia satisfacere tenentur per constitutam pecuniam vel corporis penitentiam castigati.
¶ Notandum siquidem quod si de dote agatur vel de maritagio non potest contramandare nisi semel adversus quem agitur.
De pupillis
¶ Pupillus hereditatis saisinam habebit qualem habuit pater eius die qua obiit super qua respondere tenetur donec etatem habeat quod possit illam hereditatem probare vel deffendere manu sua.
¶ Etas est statuta ad xxi annos que est discretionis et potestatis
De iurea
¶ Me igitur potens male agat super impotentem et innocentem statutum est quod per iuream xii hominum legalium de visneto monstrabitur saisina patris qualis fuerit die qua obiit.
¶ Iurea hominum fiat non cognatorum vel hominum utriusque partis per aliquem in quem videatur odium evidentius notum per iuratores.
¶ Iusticia enim mediante electi iuratores sunt.
¶ Item statutum est ut sicut per pupillum violentia fieri non debeat qui in protectione ecclesie et ducis est constitutus si per potentiam suam in aliam hereditatem intrare voluerit [f. 108r] et illam hereditatem tenere donec veniat ad tempus responsionis hoc facere non tenetur quia violenter non aget sicut nec super se ipsum voluerit violenter agi. Sed per xii legales homines de visneto recognoscetur sacramento utrum pater eius investitus fuerit die qua obiit.
¶ Quam vero pupillus in subiectione et custodia alicuius fuerit non ratum est vel firmum aliquid fieri de hereditate eius.
De partitione inter fratres
¶ Particio inter fratres fiet iuxta consuetudinem patrie. Miles versus militem. Burgensis versus burgensem. Rusticus versus rusticum. Ita tamen quod consuetudo patrie non excludit miles primogenitus feodum lorice integrum habebit non partietur.
¶ Ceteri vero fratres habebunt equaliter escaetas.
¶ Si vero escaete melius valebunt quam lorica iuxta valorem lorice et escaetarum fideliter partiantur.
¶ Ita quod miles primogenitus vel in lorica vel in escaetis suam eligat portionem iuxta valorem lorice.
¶ Si vero plures fuerint fratres et feodum solius lorice habuerint partietur sed illud primogenitus habebit.
¶ Et si escaete contingerint et melius valuerint quam feodum lorice in dispositione erit primogeniti escaetam accipere vel loricam. Ita tamen quod lorice feodum non partietur. Sed uni soli vel primogenito vel alii dimittetur.
¶ Escate vero iuxta mensuram fidei et patrie consuetudinem partientur.
¶ Et si escaetas non quam habuerunt et solum feodum lorice vel dimidium quod partium fuerat ante constitutionem habuerint quod partiri non potest illud remanet fratri primogenito qui ceteris fratribus rationabiliter pro posse suo neccessaria inveniet donec eis assignaverit victualia vel in maritagio maritans vel in servitio vel in aliquo alio modo provectis.
¶ Nec feodum lorice nec [f.108v] serianteria que ad dominium ducis pertinet nec baronia partietur. Vavasoria et rusticum tenementaim et burgesia iuxta consuetudinem patrie partientur.
De partitione inter sorores
¶ Omnia tenementa si contingat descendere ad sorores equaliter partientur etiam terra predicta que partiri non possunt. Ita tamen quod soror primogenita habebit manasgium capitale et de ea tenebunt alie sorores.
¶ Et si tres vel quatuor sorores fuerint vel plures et una vel due fuerint maritate et alie non.
¶ Si maritate partem habere voluerint in escaetis cum ceteris sororibus non maritatis earum maritagia in portione redibunt et cum escaetis equaliter partientur.
¶ Ita quod qualibet maritata suum habebit maritagium non maritata non habebit portionem quantum maritagium erat in die qua soror fuit maritata.
In maritagio sororum
¶ Si vero aliquis heres aliquam habeat sororem eam maritabit de parte terre patris sui vel de pecunia iuxta posse suum rationabiliter in genere et in tenemento nisi ipsa forefecerit male vivendo vel luxuriose.
¶ Si autem pater in vita sua portionem dividat liberis suis et unusquisque portionem suam longo tempore tenuerit pacifice patre vivente post decessum patris non tenetur.
¶ Sed si aliquis fratrum meliorem sibi contingere viderit portionem eam habebit iuxta consuetudinem patrie nisi longo tempore primam tenuerit portionem a patre divisam absque ulla reclamatione post decessum patris.
De custodiis pupillorum
¶ Orphanus heres quem oportet esse in alicuius custodia quis custodiet eum? mater. non. quia si sponsum acceperit et inde filios habuerit. Filii propter cupiditatem hereditatis habende occident fratrem primogenitum et heredem vel sponsus occideret filiastrum ut daret [f. 109r] hereditatem filiis propriis.
¶ Quis ergo custodiet eum? consanguinei? non.
¶ Quare? ne forte morti eius inhiantes et hereditatem habere cupientes opprimant innocentem.
¶ Ad huiusmodi infidelitatem et crudelitatem evitandam statutum est orphanum esse in eius custodia qui patri orphani fide connexus fuerat per hominagium et ligatus. Quis est ille? dominus terre qui hereditatem istam non potest habere in dominium.
¶ Huiusmodi enim heredes de nobili genere multos habent heredes preterea in bonis domibus et honestis debent nutriri et honestis instrui documentis.
¶ Nutriri vero in dominorum suorum domibus tenentur fidelius servire dominis et eos diligere in veritate. Domini autem quo modo possunt odio habere quos nutrierunt immo diligenter per sincere dilectionis nutrituram et nemora eorum et tenementa omnia fideliter custodiant et exitus terre eorum ponent in profectum ipsorum parvulorum.
¶ Nunc autem avaricia regnante statuta legis evertentes domini bona dissipent parvulorum.
¶ Item si contingit orphanum tenere de duce aliquod licet sit parum et multa alia tenementa habeat que de alio domino vel de pluribus dominis teneat dux custodiam habebit orphani omnia ipsius tenementa reservabit in manu sua quotquot et quanta et de quibuscumque dominis orphanus ea teneat.
¶ Dux enim qui totum suum debet regere populum orphanum fidelius debet servare et regere.
¶ Orphanus heres maritari non potest sine assensu domini sui licet custodie sue qui eum debet fideliter maritare.
¶ Puella heres similiter. Filii vavasoris burgensis et rustici et servi in villa erunt custodia nisi servientis qui in serianteria regali fuerit.
De filio postnato et nepotibus
¶ Filius licet primogenitus heres propinquior [f.109v] est hereditatis patris sui quam nepotes filii fratris primogeniti sicut contingit de iohanne rege anglie et de multis aliis…[deleted text]… postea vero tempore guerre Ricardo rege possidente et in tempore iohannis filie portionem non potuerunt habere in aliqua hereditate habenda de morte patris succedente contra nepotes filios fratris sui.
De portione sororum
¶ In scripto generali prenotatur sorores communiter escaetas partiri.
¶ Ita tamen quod si aliqua maritata in maritagio suo bonas domos fecerit vel vineas plantaverit vel terras mallaverit maritagium suum sibi eliget emendatum computatum tamen cum escaetis alie itaque sorores eque numerantur recipiant suas portiones cum escaetis et ita maritagia sive parva sive magna referentur in partem cum escaetis et si aliqua de mobili maritata fuerit mobile in partem non referetur.
¶ Potest enim quilibet suum dare mobile cuicumque voluerit.
¶ Et si mobile fratrum et sororum commune fuerit et pars rei mobilis data fuerit uni sororum vel pluribus in maritagium ad hostium ecclesie fratribus vel sororibus non contradicentibus res illa mobilis data sorori maritate absque participatione aliarum in perpetuuum remanebit et non referetur in partem cum escaetis hereditatis percipiende.
De maritagio sororum
¶ Supillus si sorores habeat qui etatem habeant quod possint maritari non expectabunt etatem fratris sui parvuli sed per amicos et consanguineos maritabuntur vel de mobili vel de hereditate.
¶ Rationabilia tamen habebunt maritagia et quando frater pervenerit ad etatem si maritagia disrationabilia fuerint vel per iusticiam vel per amicos fient rationabilia. Ita tamen quod si maritagium fuerit emendatum vel marla vel edificiis valor [f. 110r] maritagii emendati non computabitur nisi ad valorem illius diei quo datum fuerit maritagium sorori ad hostium ecclesie.
¶ Ita contingit de nicholao trosebout et de sorore roberti tonebu et hoc iudicatum est in assisia apud vallem rodolii
De chiminis
¶ Comes vel barones et alii barones vel milites habentes custodiam chiminorum in terris suis male tractabant mercatores et multos ambulantes et transeuntes per chimina extorquentes ab innocente et proximo pecuniam non recordantes mandata domini dicentis diliges proximum tuum sicut te ipsum.
¶ Constituerunt pessime et inique in terris suis pedagia et tributa que iamdudum statuta modo non possunt destrui nec deleri.
¶ Ad huiusmodi violentiam et exactionem amodo cuitandam dux qui cunctum regere debet populum chimina custodiat ita in pace quod si aliquis aliquem in chimino insultaverit cum sanguinis effusione captus membris punietur et si aliquem occiderit morte moriatur.
¶ Si vero aliquis in chimino vulneratus fuerit per manum per bellum sanguinem suum probare poterit vel per alium qui cum illo viderit malefactum.
¶ Vulneratus vel adversarius eius deliberabit se per iusrandum iuxta legem patrie. Et si aliquis vulneratus infra banleucam malefactor iusticiabit se per iurationem suam xlviii secundum legem patrie.
¶ Si mercator transiens per chiminum alicui debuerit pro debito suo nec ipse nec merces sua vel equi sui in chimino capientur nisi manu iusticie regis in hospicio suo si debeat reddat creditori. Nullus vero hominum ausus sit ab aliquo propter tributum vel pedagium extorquere nisi illud quod pridem constitutum est quod deleri non potest.
De insultu iuxta porprisium
¶ Si aliquis aliquem intra porprisium domus sue [f. 110v] insultaverit cum sanguinis effusione armo violento membris punietur. Si quem occiderit morte puniatur.
De insultu ad carucam
¶ Similiter ad carucam caruca in pace enim ducis est et in protectione eos servat qui eam ducunt.
¶ Arator in aratione sua non disturbabitur licet aliquis in alterius terra inique arando laboraverit. Si non iniuriose potens super impotentem suam terram incoluerit impotens iusticie ad quam terra pertinet conqueratur.
¶ Et si arator de iniuria convictus fuerit ille ad quam terra pertinet terram suam habebit aratam vel etiam seminatam.
¶ Utile est igitur araturam non disturbari. Et arator per catalla sua emendationis incurrat periculum in curia domini fundi secundum moram patrie si non comes vel baro vel aliquis potens homo homini suo vel vicino suo terram auferre voluerit non poterit quia per xii legitimos homines sacramento recognoscetur quis eorum de terra illa ultimam saisinam habuerit.
¶ Potens vero de saisina illa convictus in misericordia remanet de omnibus catallis suis et impotens suam habebit terram.
¶ Eodem modo si impotens potentis terram araverit aratrum non disturbetur sed sicut prediximus per iuratores de visneto ultimi augusti cognoscetur saisina.
De brevibus recognitionibus et iureis
¶ Si quis vir fortis versus debilem hominem suum vel vicinum placitaverit et placitando ei terram suam auferre voluerit confidens in divitiis suis et fortitudine campionum suorum et non domino et impotens fuerit terre illius possessor et possessor recognitionem habebit xii militum vel vavassorum sacramento quis eorum in terra illa maius ius habeat nisi bellum inde prius vadiatum fuerit nec possidens recognitionem habebit.
De possessione [f. 111r]
¶ Et si vir potens de iuria sua convictus fuerit in misericordia ducis remanet de omnibus catallis suis pro falsa demanda. Debili vero terra sua remanet.
¶ E contra si possessor convictus fuerit et male vel iniuste terram illam possederit terram amittit et in misericordia ducis remanet pro diffortiatione.
De feodo et elemosina
¶ Si alicui aliquis presbitero terram suam invadiaverit vel accomodaverit et presbiter obierit et subsequens presbiter cupidus terram illam habere voluerit sub nomine ecclesie in elemosinam tenendam non potest. Recognoscetur enim sacramento xii hominum legalium de visneto utrum fuerit elemosina ecclesie prefati presbiteri vel feodum laici. Si autem presbiter convictus fuerit de iniuria sua in misericordia ducis remanet pro diffortiatione de omnibus catallis suis.
¶ Si in feodo laico habuit et laicus terram suam habebit.
¶ Item laica iusticia non extendat manum suam in elemosinam presbiteri nec in res ipsius ecclesiasticas
De feodo et vadio
¶ Multi enim divites capientes terras pauperum in vadium et eas longo tempore tenentes volunt vadia in suum hereditagium transvertere et mutare quod non licet quia sacramento xii legalium hominum de visneto recognoscetur utrum fuerit hereditas pauperum invadiata divitibus vel divitum hereditas.
¶ Possessores vero si de iniuria sua convicti fuerint in misericordia ducis remanent pro diffortione et pecuniam vadii amittunt quam dux habebit et terra remanet conquerenti.
¶ Conquerentes vero si de iniuria convicti fuerint in misericordia ducis remanent pro falsa demanda et terra remanet possessori.
¶ Iste tres recognitiones sunt per xii legales homines veritatem rei cognoscentes et si duo vel tres de rei veritate se facient nescientes per alios fiet recognitio veritatem rei cognoscentes usque tertio.
¶ Et si xii plenarie inveneri non poterunt [f. 111v] qui iurisdictionem alterius cognoscant utraque pars ad placitum redibit.
¶ Si conquerens placitare voluerit ita quod qui tenet teneat donec per placitum vel duellum mediante iusticia terminetur.
De feodo et metearia
¶ Similiter fit recognitio utrum terra sit hereditas vel metearia.
¶ Et utrum domus sive terra sit conducta sive hereditas hac occasione statutum est quod sicut per duellum victum iurisdictio alterius in perpetuum diffiniretur ita per ora xii hominum iuratorum iurisdictio alterius diffinitur in perpetuum.
De dissaisina
¶ Alia est recognitio que similiter diffinitur videlicet quando aliquis moritur sine proprio herede similiter sine filio vel filia et aliquis in eius hereditatem intraverit dicens se esse propinquiorem heredem defuncti quamvis non sit sacramento xii hominum recognoscetur quis erit propinquior heres hominis post ultimum augustum qui heres propinquior hereditatem habebit.
¶ Et aliquis heres propinquior alicuius hominis defuncti aliquem possidere permiserit per xii autompnos sine querimonia contracta coram iusticia de hereditate cognati sui iampridem defuncti recognitionem non habebit super possidentem.
¶ Sed per placitum vel per duellum terminabitur.
De dissaisinatione sine iudicio
¶ Qullus ausus sit aliquem de aliqua re nisi ordine iusticiario recognoscetur enim quis ultimam saisinam inde habuerit in ultimo augusto per xii homines iuratos de visneto.
¶ Quorum si duo vel tres de rei veritate se faciant nescientes per ix diffinietur si rei cognoverint veritatem.
¶ Simili modo de dissaisina patris orphani de die qua obiit et de singulis dissaisinis quia iuratio alterius non tollitur per dissaisinam quia iurea non fit de iure sed de possessione.
De presentatione
¶ Similiter de presentatione ecclesie quis ultimam personam que obiit presentavit [f. 112r] ad aliquam ecclesiam.
¶ Mos est in normannia quod domini fundi habeant in ecclesiis ius patronatus si parentes eorum illud habuerint in terra sua laici igitur provideant quod personas ydoneas presentent episcopo quas tenetur recipere si fuerint ydonee.
¶ Et inde sepe contentio quis ultimam personam ad aliquam ecclesiam presentavit.
¶ Que contentio sacramento xii hominum legalium sicut in dissaisina prediximus in laica curia diffinitur.
De visionibus et recognitionibus
¶ Oportet quod in singulis re recognitionibus videant iuratores terras vel domos vel aquas nemora vel ecclesias vel huiusmodi res de quibus debet fieri iuramentum antequam iurant.
De recognitione et brevi
¶ Nulla fiet recognitio nisi per breve ducis vel eius iusticie quod ex facili habetur quia clerici sunt constituti ad brevia facienda audientes querimonias hominum. Quod breve oblatum ballivo ducis in patria conquerentis facit placitum in pace esse usque ad primam assisiam sue ballivie et interim ballivus facit terram videri et nomina iuratorum scribi per visum terre omnes vero questiones et nomina iuratorum scripta sunt in assisia in rotulis qui bene et fideliter conservantur.
De assisiis
¶ Assisie vero tenentur per barones et legales homines par enim per parem iudicari debet barones igitur et milites legis istituta scientes et deum timentes possunt iudicare unus alium et subditum et populum. Rustico enim non licet vel alicui de populo militem vel clericum iudicare.
De iuratoribus
¶ Iuratores fideliter eligantur per iusticiam super visum terre partis consanguinei vel homines nec aliqui in quibus fuerit odium evidentius notum.
De assisiis
¶ Tres vero vel quatuor milites vel barones electi ad assisias tenendas iurati sunt legalem iusticiam tenere et statuta patrie [f. 112v] et iura innocentum conservare et rotulos fideliter et munera ab impio super innocentem non accipere.
¶ Rotuli vero servantur ad contentiones deprimendas de rebus in assisia diffinitis.
De recordatione
¶ Et quicquid diffinitum fuerit in assisia recordationem habet vel in aliqua alia curia per duellum similiter recordationem habet.
De domino qui non vult rectum facere servo
¶ Si aliquis dominus homini suo in curia sua rectum facere noluerit et preceptum ducis vel eius iusticie rectum faciendi habuerit in curia ducis homo versus dominum defactam vadiabit nisi inde duellum vadiatum fuerit.
¶ Quam defactam iurabit homo cum aliis duobus hominibus in curia domini sui. Et tunc placitum erit pariliter in curia ducis inter hominem et dominum.
¶ Si vero dominus terram vel feodum illud de quo fuerit questio de alio domino teneat quam de duce et curiam suam dominus ille super placito illo habere voluerit non habebit.
¶ Homo enim in una sola curia defactam monstrabit.
¶ Et si aliquis conquestus fuerit de aliquo primo in curia ducis quam in curia domini hominis illius et per iusticiam ducis utrique parti dies assignatus fuerit et visio facta terre et inter diem assignatum post visum terre nullus curiam requisierit et in die assignato placitandi curiam suam requisierit eam non habebit.
¶ Huiusmodi enim defacte statute sunt propter nequitiam vel imprudentiam dominorum.
Quod nullus guerram faciat
¶ Nullus hominum ausus sit versus aliquem guerram facere.
¶ Sed de iniuriis sibi illatis duci vel eius iusticie conqueratur.
¶ Qui malefactum et iniurias per catallorum amissionis periculum in civilicam vel per membrorum amissionem in criminali causa faciant emendari.
De partitione inter fratres et non de sororibus
¶ Si frater primogenitus partem terre patibilis [f. 113r] postgenito fratri auferre voluerit dicens se eidem peccuniam dedisse ut ei partem dimitteret terre que ipsum fratrem contingebat de qua numquam saisitus fuerat non tenetur. Quomodo potuit vendere postgenitus quod nunquam habuit?
¶ Nulla fiet firma inter fratres particio terre nisi aliquam partem terre quantulamcumque frater postgenitus possidere videbitur per aliquos dies.
¶ Si vero contingerit patrem vel matrem filios vel filias habere quorum primus vel secundus uxorem duxerit et filios habeat et nullam terre habuerit portionem vivente patre et matre et ita maritus obierit filii eius non habebunt hereditatem avi.
¶ Sed avunculi eam habebunt quamvis postgeniti propinquiores enim sunt filii hereditatis patris quam nepotes. Non similiter de sororibus quam adest de filiis sed filia loco matris sue in successione erit.
De venditione nemorum
¶ Nemora non venduntur in meatibus marchie nisi assensu ducis vel eius iusticie.
De terra data
¶ Si frater fratri vel soror sorori vel cognatus cognato portionem terre dederit et eius hominagium ceperit et homo sine herede obierit hereditas non revertetur ad mensam domini de qua partita est. Sed propinquioribus heredibus defuncti nepotibus vel cognatis.
¶ Si aliquis dominus alicui pro servitio suo terram dederit et suum homagium et alius homo qui maius ius in terra illa habeat eum inplacitaverit et per placitum terram illam perdat dominus donator ei non respondebit nec aliam terram ei escambiabit.
¶ Placitum enim non pertinet ad hominem sed ad dominum donatorem qui domum suam debet guarantizare. Qui donator ante placitum requisitus guarantizandi et placitandi pro homine suo si vel per placitum vel per defectam suam terram illam perdiderit homini suo domum equivalenter escambiare tenemur.
De homicidis
[f. 113v] ¶ Si pater per infortunium filium suum vi occiderit penitentiam agat ab ecclesia sumptam.
¶ Et si inique eum occiderit exullabit a tota potestate ducis. Uxor eius sequatur eum et post decessum viri sui redire poterit ad hereditatem suam si voluerit.
¶ Et quoniam filius de sanguine et visceribus patris exivit pater pro homicidio filii morte non punietur.
¶ Et si pater filium suum inique multrierit et inde convictus fuerit morte puniatur. Si vero mater filium suum inique multrierit et inde convictus fuerit comburatur.
¶ Si frater fratrem vel consanguineus germanus consanguineum germanum vel soror sororem vel mater filiam vel filium per infortunium occiderit penitentiam ab ecclesia sumptam.
¶ Si vero inique morte puniatur excepta matre.
¶ Et si mahinaverit membris punietur. Si mater filium vel filiam inique occiderit a potestate ducis exulabit sicut et pater.
¶ Si dominus hominem suum occiderit morte puniatur.
¶ Et si homo dominum occiderit nisi per infortunium hoc contingerit detractus suspendatur et si per infortunium morte moriatur et si filius vel filia per infortunium patrem vel matrem occiderit agat penitentiam ab ecclesia sumptam.
¶ Si vero inique detractus suspendatur et mulier comburatur.
De pace
¶ Dux de homicidio pacem non potest facere versus homicidam nisi prius homicida reconcilietur amicis occisi. De furto de multro de traditione.
¶ De combustione domorum de nocte.
¶ De roberia per pacem facta nulla fiet convictis reconciliatio. Sed capti suspendentur. Nec dux nec iusticia sint ausi peccuniam accipere.
¶ Tamen si huiusmodi malefactores sint de nobili genigi progenie et viri religiosi eos exigant in suam religionem processuros sicut in templo vel in hospitali per totam vitam [f. 114r] suam servituros eos per indulgentiam iusticie habere poterunt.
¶ Homicida vero fugitivus si pacem amicorum occisi adquirere poterit nichil valet ei nisi pacem ducis habeat. Et utramque pacem habuerit habeat breve ducis in quo pax eius contineatur et collo illud sigillatum supponat quod per annum et diem portabit visum ad assisias et nundinas ad fora patrie ne servientes ducis illum homicidam absque sigillo ducis inveniant et ut omnes et singuli equitatem et legalem ducis iusticiam videant.
¶ Si autem vir homicida ille comes vel baro fuerit de nobili genere breve ducis in collo suo non portabit. Sed habebit penes se in secreto. Huiusmodi homines magni nominis non possunt soli ire per patriam fraudulenter et latenter immo infra xv dies per totam patriam velint nolint pax eorum erit nota. Homines vero de populo ideo portant sigillum ducis in collo per diem et annum ut videatur a vicinis quorum testimonio salvus erit homicida si per infortunium infra predictum terminum perdiderit breve suum.
¶ Omnis homicida licet pacem ducis habuerit hereditatem suam non habebit nec ipse nec heredes sui quam propter homicidium perdiderit. Sed eam habebit dominus fundi similiter de singulis fugitivis.
De fugitivis
¶ Comites et barones et singuli homines sacramento tenentur pacem ducis servare et legalem eius iusticiam.
¶ Et si aliquis per aliquod crimen profugus fuerit et ad tres assisias et ad fora patrie clamitatus veniendi ad assisiam vel ad placita iusticie patrie ad ius faciendum et capiendum et propter iusticiam venire non audeat catalla omnia eius capiantur et ad scaquarrum reddantur.
¶ Et nomen eius erit scriptum in rotulis ducis et domus eius comburetur si in villa fuerit. Si combusta autem fuerit in burgo vel in civitate [f. 114v] prosternatur et extra villam deportata in media comburatur die ut videant omnes et singuli legalem ducis iusticiam et sibi timeant huiusmodi periculum incurrere. Virgulta etiam profugi media die cum securibus abscindantur.
De receptatoribus
¶ Igitur omnes homines sibi provideant fugitivis non consentire nec eos in suis domibus recipere quia si captus fuerit fugitivus in domo alicuius receptor omnia catalla sua amittet et forte vite et membrorum incurret periculum.
¶ Captus vero fugitivus vel membris vel morte puniatur.
¶ Si vero fugitivus vel pro membris vel pro morte per aliquot dies in aliqua villa morabitur vicinis hoc videntibus tota villata et dominus ville si in eadem villa manserit catallorum suorum omnium amissione punientur.
¶ Captus vero profugus sicut prediximus punietur.
De prisione
¶ Si vero vir fortis aliquem hominem debilem et pauperem occiderit vel mahinaverit et nemo de cognatione sua reclamaverit et iusticia illum homicidam capiet et in prisonia ducis tantum erit quod aque iudicio se purgabit.
De duellis
¶ Nullus homo mehainatus vel mulier aliquem potest appellare nisi de mahainio suo de quo malefactor ferri iudicio se purgabit.
De testibus
¶ Nemo tenetur respondere super aliqua re nisi testimonio alicuius subsequente in primo die assignato per cuius testimonium respondens de rebus negatis sacramento se purgabit secundum morem patrie vel illius testis cuius testimonio respondere tenetur accipiet iuramentum ita contingit de vicino in vicinum. Sed non est ita inter dominum et hominem quia dominus semel in anno iuramentum sui hominis habebit sine teste.
¶ Forestarum vero non precedent testem super forefacto foreste nec pratarii in pratis [f. 115r] nec prepositi in prepositura sua nec huiusmodi servientes in serianteria sua.
De duellis
¶ Omnes milites et vavassores suam habent iusticiam in terris suis de duello in civili causa. Et de victo campione lx solidos et i denarius de recraantisa habebunt latronum suorum iusticiam et eorum catalla.
De essoniis placitorum
¶ Placita et duella possunt poni in essonium respectu per essonium rectum nominatim tribus vicibus.
¶ In unaquaque vice per duos homines.
¶ In altero vero respectu si alter tenens non venerit auctor in possessionem bonorum rei ponetur in usus proprios redigendi.
¶ E contrario si actor possessor non inveniant possessionem ei adiudicatam per defectam conquerentis in perpetuum obtinebit.
¶ Quartum vero essonium potest fieri quod raro contingit per infirmitatem languoris longo tempore et assidue continetis. Cui langor per legitimos homines plures visus erit utrum homo ille iacens in lecto ficte se languidum faciat vel infirmum.
¶ Qui langor expectari solet per annum et tunc veniat si poterit vel responsalem mittat.
¶ Recognitione essoniarii non possunt nisi semel et tunc sacramentum inrorat iuratorum excipitur.
¶ Plures sunt modi essoniandi videlicet unus pro infirmitate vel in domo veniendo ad curiam pro incarceratione pro suerra pro peregrinatione sanctorum peregrinatione rerum temporalium.
¶ Essoniatores vero dicent modum essonii sed diem sibi neque terminum nominabunt in assisia. In ceteris vero curiis diem nominabunt vel ad octo dies vel ad xvcim iuxta morem patrie de infirmo. Et si aliquis homo ad illum terminum infirmius fuerit usque tertio pro infirmitate essonari potest et tunc per legitimos homines videbitur si languoris infirmitate sit detentus.
De dilationibus
¶ De incarcerato expectabitur terminus [f. 115v] donec rationabiliter possit exire de carcere. De guerra usque ad tempus pacis vel treuce. De peregrinatione in ierusalem annus et dies. Rome duos menses et dies. De sancto egidio unus mensis unus dies et sic de ceteris iuxta modum peregrinationis. Si aliquis pro rebus temporalibus in hyspania fuerit terminum habebit redeundi per duos menses et diem. Si in anglia per xli dies si in hybernia bis xli dies.
¶ Si in hungreia vel in latio duos menses. Si in venundagia vel in datia similiter bis xli dies. Si in alemania vel saxonia xli dies.
De placitis et assisia
¶ Si aliquis submonitus fuerit placitare in curia comitis vel alicuius militis et ad illum diem oportebit eum placitare super alia re in curia ducis vel recognitionem facere hac de causa si poterit essoniare in curia domini sui quamdiu assisia tenebitur in aliqua provincia vel in aliquo vicecomitatu non sit aliquis hominum ausus placita tenere in curia sua. Barones enim et ceteri probi homines debent convenire ad assisias tenendas.
De servitiis
¶ Frater vero non debet servitium fratri nec cognatus. Germanus cognato germano nec aliquis de cognatione donec perventum fuerit usque ad cartam de genere.
¶ Et tunc iuxta modum tenementi et morem patrie super terram imponetur servitium eius.
De guarantis
¶ Domini guarantizabunt terras suas postgenitis suis de omnibus querelis sicut dominium suum nec aliquas exactiones sibi presument inde exigere. Heredes similiter viduarum guarantizabunt viduis maritagia et dotalia sua sicut dominium suum.
De relevamine
¶ Comes relevabit comitatum suum sicut comitatum. Baro sicut baroniam suam similiter.
¶ Si alia vero habeant tenementa illa extra baroniam relevabunt dominis suis iuxta morem [f. 116r] patrie feodi lorice sicut debet. Alia vero tenementa per acras terre de singulis acris dabit duodecim denarios de capitali masuagio v solidos. Ceteri vero homines de populo ita pro morte patrum suorum vel heredum terre relevant tenementa que tenent in propria manu sua. Et si quis de eis tenuerit dominum suum iuvabit in hoc relevamine donans dimidium relevamen scilet vi denarios de unaquaque acra.
De auxilio milicie
¶ Si aliquis dominus vero filium suum primogenitum militem faciat homines sui dabunt sibi auxilium et dimidio relevamine. Similiter de filia sua primogenita maritanda.
¶ Nullus vero hominum audeat tallias vel exactiones ab hominibus suis exigere nisi per scriptum ducis ut eius indulgentiam scilicet pro gravamine guerre vel alia huiusmodi causa propter hec instituta que prediximus.
De usurariis
¶ Si aliquis usurarius obierit et usuram notam sacramento xii hominum memorum per annum et diem ultimum vite sue tenuerit omnia catalla eius habebit dux in cuiuscumque terra usurarius manserit.
¶ Uxor enim eius et liberi nichil habebunt de catallis nec presbiteri similiter.
¶ Uxori et liberis remanebit hereditas.
De raptu puelle
¶ Si quis aliquam puellam rapuerit vi si in villa vel in campis vel in nemore fuerit oportet puellam clamare si poterit et vicinos clamorem audisse qui raptorem tenebantur capere si possent et puella quam citius poterit in continenti debet festinare ad primam ducis iusticiam quam invenire poterit ut eius lesionem noverint per bonas mulieres et legales matronas que huiusmodi lesionem noverint raptus discernere.
¶ Raptor in hunc modum vero convictus super nequitia sacramento bonarum mulierum et fidelium si voluerit aque iudicio purgabit.
¶ Et si perierit membris [f. 116v] punietur. Et si antequam convincatur de malicia illa puellam illam ducere voluerit illam habeat in uxorem si parentes et puella voluerit hoc licebit.
¶ Si vero aliqua mulier concubina alicuius amasium suum habere voluerit sponsum ita violenter quod dicet ipsum eam per vim rapuisse et visa fuerit per matronas nullam deflorationis lesionem habuisse et clamorem inter vicinos auditum non fuisse et ipsa offerat hoc iudicio probare non audietur sed frustra recedat. Quare? quia multe sunt mulieres male maligno spiritu perturbate que vellent vitam suam in casum ponere ut amasium suum quem odio habent possent interficere innocentem.
¶ Si vero aliquis uxorem vicini sui rapuerit per vim uxor eum non probabit sed sponso eius eius liceat duello si voluerit comprobare probatur vero membris punietur et si sponsus victus fuerit lx solidos et i denarium dabit pro recrantisia. Mulier vero fustata recedat et legem testimonii amittat. Vitam suam in criminali causa liceat eis deffendere.
¶ Omnis enim per duellum legem testimonii amittat.
¶ Si aliquis viduam per vim rapuerit et clamor inde auditus fuerit per vicinos manum suam huiusmodi violentiam non probabit. Sed si aliquem hominem suum habuerit vel consanguineum qui malefactum viderit et inde illa lite lesus fuerit de lesione sua et de mulieris malefacto raptorem per duellum poterit comprobare. Raptor victus membris punietur aliter victus lx solidos et i denarium dabit pro recrantisia vidua fustata recedat.
¶ Si vero vidua nullum huiusmodi hominem habuerit dux illum raptorem habeat in prisone donec per pacem exierit vel aque iudicio se purgabit ita tamen si per vicinos nota fuerit violentia.
De prisione
¶ Omne vero malefactum in quo infamia laboraverit [f. 117r] ponit malefactorem in prisone per iusticiam licet aliquis super eum non moveat questionem. Ita quod tamdiu erit quod aque iusticio se purgabit. Si aliquis per vim meretricem rapuerit et precium dare noluerit de omnibus catallis suis erit in misericordia ducis et meretrix habebit precium suum et dampna sua erunt ei restaurata si etiam fuerint in lesione vestium. Ita tamen super vicinos nota fuerit violentia in precio oblata et in lesione vestium.
¶ Si vero raptor nullam habeat peccuniam penitentiam aget in prisione ducis per octo dies.
De plegiatione
¶ Si aliquis aliquem plegiaverit raptatum de morte alicuius vel de aliquo criminali maleficio veniendi et respondendi ad curiam et ille fugitivus venire voluerit plegius omnium catallorum amissione punietur licet malefactor detentus membra vel vitam amisisset.
Hec sunt placita que ad ducem pertinent
¶ Hec sunt placita que ad ducem pertinent ecclesie scilicet pertinacia kiminorum infractiones et insultus pacis infractio domus et carruce insultatio dissaisina omnes recacognitiones.
De iurea
¶ Videlicet quibuslibet hominibus catallis vel hereditate et iuratores eligere assensu utriusque partis et hoc recognitio non vocabitur sed iurea. defacte. raptus muldrum. combustio.
¶ Roberia per pacem facta fugitivi pro qualicumque crimine. Et hec placita non possunt teneri nisi in curia ducis.
Quomodo et quando assisie tenentur
¶ Assisie tenentur semel aut bis per annum in unoquoque vicecomitatu.
¶ Et tunc barones iurati ad assisias tenendas citantur et inquirunt ne comites ducis vel eius servientes male vel pessime egerint in ballivis suis versus innocentes et ne fures [f. 117v] vel alios malefactores receptaverint per pecuniam eis datam.
¶ Vel de homicidio latenter pacem inter amicos fecerint quod convictum et probatum sacramento xii militum legalium de visneto.
¶ Et hoc faciunt legitime et firmiter emendari.
De vicecomitatu
¶ Si aliquis vero pauperrimus de illis iusticiis conqueratur videlicet ballivus ducis barones iurati assisiam tenentes pauperrum iusticiam observabunt et pauper cum vicecomite in vicecomitatu suo poterit equaliter placitare.
¶ Et si vicecomes versus pauperem male et inique operatus fuerit de civili causa catallorum omnium amissione punietur.
¶ Si vero de crimine in prisone ducis ponetur donec dux de ipso suam fecerit volumptatem.
De merceia
¶ Barones iurati faciunt venire servientes ducis de vicecomitatu et viii milites legaliores patrie vel xii vel xx secundum magnitudinem ballivie ad cognoscendum sacramento catalla eorum qui in assisia illa in ducis misericordia ceciderunt. Si comes vel baro vel archiepiscopus vel episcopus vel abbas fuerit c libras dabit.
¶ Miles vero ad minus x solidos vel nichil. Rusticus vero vel alius de populo v solidos vel nichil. Si vero pauper miles nequissimus erit inter vicinos et iniuriosus et pro paupertate sua non timens misericordiam ducis ponetur in vinculis ferreis in domo alicuius burgensis et ille per mensem vel aliquot dies iuxta considerationem assisie ibi vivat de suo in terra vendenda vel invadianda.
¶ In thesauro vero ducis illius ponetur pecunia hereditatis vendite vel invadiate et malefactor ille fuerit de populo in prisone vili ducis agat penitentiam. Si vero miles fuerit per milites iuratos catalla eius cognoscantur. [f. 118r] Que omnia dux habebit preter harnesium suum arma scilicet et dextrarium palefridum runcinium.
¶ Filii eius suos habebunt runcinos ipse et uxor eius et filii rationabiliter sua habebunt victualia per annum et bubulci et carruca et semen ad terras seminandas.
¶ Si burgensis fuerit vel aliquis de populo sua similiter habebit victualia et carruca sumptus si carrucam habeat et arma iurata. Cetera vero omnia habebit dux sacramento militum et burgensium iuratorum.
De elemosinis
¶ In scripto generali predictum est quod si aliquis presbiter aliquod tenementum habuerit nomine ecclesie sicut decet et laicus ab eo tenementum illud per recognitionem habebit quem visnetum presbiterum vel laicum viderit possedisse.
¶ Sed multociens contingit quod quidam infirmus dat de terra sua ecclesie in elemosina coram presbitero et duobus vel tribus vicinis suis audientibus visneto communi nesciente et ita obiit filius suus contraire dono presbiteris voluerit petens recognitonem fieri utrum sit feodum suum vel elemosina ecclesie. Cum igitur iuratum visnetum se faciat nesciens hoc diffinitum non erit in laica curia sed in ecclesiastica. Tamen multociens inter dominum Rothomagensem et Willelmum senescallum inde audivimus questionem.
¶ Item multociens contingit quod quidam laici coram episcopis et pluribus clericis et paucis laicis dant terram alicui ecclesie in elemosinam infra annum donatoris laicus vel heres suus ecclesie auferre voluerit per recognitionem non habebit quia visnetum de donatione nichil sit sed per fidele testimonium episcopi et illorum qui donationi affuerunt donationis veritas inquiratur.
¶ Et si contingerit donum fieri in ecclesia parrochie coram parrochianis tunc fieri inde recognitio si inter presbiterum et laicum questio moveatur.
¶ Quis homo potest dare de terra sua in elemosinam usque ad terciam partem hereditatis sue. Et si antecessores [f. 118v] sui totius hereditatis sue terciam partem iam prius dederint.
¶ Ipse successor de reliquis partibus terciam partem dare non poterit in elemosinam nisi assensu heredum suorum et dominorum fundi.
¶ Domini enim fundi feoda sua amitterent et hominum suorum servitia et ecclesia fere tenementa omnia possideret.
¶ Homines vero episcoporum et abbatum vel alicuius ecclesie nullam possunt terram dare in ecclesia nisi infra annum alicui vendatur. Alicui dico in territorio residenti.
¶ Plura sunt tenementa que non possunt dari ecclesie in elemosinam quia ecclesia de illo tenemento servitium non potest facere quia servitium impudens est vel tam grave vel tam arduum quod illud servitium ecclesie exercere non liceret et ideo terra huiusmodi vel redditus dati in elemosinam infra annum sicut prediximus vendatur.
¶ Redditus autem et terre cuilibet ecclesie date in elemosinam debent imperpetuum per manus ecclesie possideri si ita date fuerint rationabiliter sicut prediximus.
¶ Et liceat episcopo vel abbati vel presbitero vel alicui huiusmodi elemosinas possidenti eas vendere et dare.
¶ Res enim ecclesiastice appropriate ecclesie alie non possunt.
¶ Illas vero que prelati ecclesie vel redditus emunt de bonis ecclesie presumendum est esse nisi manifeste probus in contrarium que nec vendi nec dari possunt.
De meslea
¶ Sepius contingit quod homines vel mulieres vulnerate conquerantur quod vulnerati fuit in porprisia domus sue de die ad carrucam vel in kimino regis et dominus fundi in suam petit eos habere curiam nec habebit donec videatur ubi facta fuit meslea per homines de quibus dicetur interfuisse meslee forte enim meslea facta fuit in semita nova et semita non est kiminum vel facta fuit meslea iuxta porprisiam domus vel in campis et non ad carrucam.
¶ Si nulla facta fuit meslea [f. 119r] de nocte nulla debet fieri locorum visio nisi per assensum utriusque partis nominati fuerint homines qui meslee interfuissent.
¶ Si de die vel nocte nulli hominum meslee fuerint inter nulla debet fieri visio. Et hoc de conquerente inquiratur.
De placitis dominorum
¶ Quilibet dominus habet placita sua et furta et dominationes in terris suis exceptis placitis illis que sunt ducis que in precedenti sunt scripto et clausula prenotata. Unde contingit quod bertrannus de verduno cepit occasione furti petram foliatee et habuit apud ybreium in prisone.
¶ Rogerus de sancta andrea habere voluit sicut hominem suum et eum per curiam suam iudicare.
¶ Bertrannus reddere noluit dicens quod si eum prius rogerus cepisset de eo iusticiam habuisset. Sed quoniam iusticia ducis eum quare receptavit in terra rogeri prius ceperat de eo iusticiam faceret.
¶ E contra Rogerus negat quod illum scienter furem in terra sua non receptaverat. Et quoniam de receptione rogeri non potuit convinci de homine illo curiam habuit.
De prisione
¶ Ceteris non liceat dominis terre homines foreste sue consuetudines varias mittere in prisonem pro aliquo forisfacto foreste nisi inveniantur foras occidunt omnes. Sed ei pro plegio vadia sua reddant et diem assignent rectum faciendi.
De costumis
¶ Si vero de costuma questio moveatur ita quod dicat raptatus in costuma mea captus fui dicat debent videri loca et debet sciri utrum homo ille captus fuit in costuma sua vel in forefacto foreste. Et vel ligna scissa non removebuntur a locis suis donec de costuma vel de forefacto foreste iudicio fuerit diffinitum.
De pratis
¶ Similiter de costuma communis pasture site iuxta prata per loca visa herba secata in loco suo remanente eodem erit iudicio diffinitum.
De molendinis
[f.119v] ¶ Nulli hominum molendinum facere novum in terra vel in gurgitem qui demergat terras vicinorum suorum vel aliquod alicui malum evidens faciat et hoc si approbatum vel recognitum sacramento xii hominum legalium iuratorum.
De molta
¶ Tempore Willermi senescalli statutum fuit quod quilibet miles vel serviens habens molendinum haberet moltam in terra sua siccam vel homines de feodo irent molendinare ad molendinum.
¶ Postea vero pluribus annis elapsis perventum est ad aures senescalli quod domini molendinorum destruebant homines suos per molendina sua pessimos angulos habentia et ab eis paleas farine violenter extorquebant et homines per duo milia vel tria vel plus a molendinis remotos ad molendina venire faciebant vel de eis siccam moltam haberent.
¶ Penituit ergo senescallum fecisse hoc statutum sed noluit illud delere quoniam per plures annos illam moltam possiderat.
¶ Sed precepit quod si aliquis de novo vellet de hominibus suis moltam habere vel ad molendina ire nec moltam darent nec ad molendina irent.
¶ Sed sacramento xii hominum legalium recognosceretur utrum homines illi umquam ad molendina ierent molendinare vel siccam moltam domino suo dederint.
De prisione
¶ Ballivi ducis capiebant homines de parentela alicuius hominis qui aliquod forefactum fecerat vel furando vel aliquem occidendo vel aliquam mesleam faciendo cum sanguinis effusione vel aliquod malefactum quod ad placita ducis pertinet qui homines de malefacto illo erant innocentes de hoc dicit senescallus quod nemo debet in penam mitti nisi solus malefactor vel particeps malefacti. Et hoc contingit de odone le manc et filiis suis hominibus rogeri de [f. 120r] sancto andrea versus forestarios bertranni de verduno qui malefactorem non ceperant sed plures de parentela malefactoris in prisone sua miserat innocentes qui quieti iudicio fuerint.
¶ Questio mota fuit coram senescallo quod placitatores male iuris ordinem evertentes populum innocentem in curia militis imponebant in misericordia militis et in emendatione curie in hunc modum quod si aliquis recatus fuisset super aliqua re et accusatus per singula verba ad singula verba accusantis non respondisset et disrationare vel neccam purgare non optulisset in misericordia esset domini curie.
¶ De hoc dicit senescallus quod si aliquis accusatus fuerit et in continenti omnia negaverit bene respondet licet per singula verba accusantis non respondeat. Sed de illis de quibus accusatus fuerit consilium petat habere de loco suo recedens consilio suo habito bene debet ad singula verba respondere accusantis et ea memorare vel in emendationem curie remanebit.
¶ Et si respondeat ego pernego per eadem verba per que me reptatis nec tamen ea expresse non notaverit et bene sicut negans iudicium curie expectabo se negando affert iam disrationare et bene respondet licet se expresse non dixerit disratione.
¶ Ille vero reptatus qui ad singula verba reptantis respondet et se inde offert disrationare placitator est.
¶ Quia commune est in laica curia ita respontes et negantes sese iuramento disrationant inaccusans testes habuerit.
De legibus
¶ Item placitatores populo plures leges faciebant vadiare licet per unum reptamentum reptatus fuit per unam legem se purgabit.
¶ Excepto tamen quod si contigerit per hec verba plura duella inde posse vadiari plures leges inde vadientur.
De acusatoribus
¶ Contingit in tempore Willelmi de Wascuilis [f. 120v] quod ferrandus serviens reptavit quendam hominem rogeri de sancto andrea quod invenerat eum portantem collo suo lx hestres ad hoc respondit de sancto lucio stephanus quod si homo ille vehiculum habuisset totam forestam devastasset.
¶ De hoc voluerunt placitatores quod de uno quoque hestre unam legem vadiaret.
¶ Cum igitur perventum fuisset ad aures senescalli prefato rogero conquerente dixit senescallus quod serviens ille in curia ducis falsissimum proposuerat nec debebat audiri nec amodo esse in serianteria ducis et ita homo quietus recessit.
¶ Iratus vero senescallus iussit quod servientes ducis qui fideliter deberent regere populum infideliter non accusent.
¶ Et si quis de infidelitate approbatus fuerit eum in prisonem mittet donec ille qui dux est eum liberabit scilicet rex anglie vel gallie.
De iuramentis
¶ Placitatores vero ponebant in misericordia smplicem populum quem absque precepto iusticie genua sua flctebant venientes ad iuramenta sua.
¶ Cum ergo genua flectentes se audissent accusari de flexione genuum surgebant.
¶ Placitatores vero eos accusabant quod surrexerant absque precepto iusticie et ita clericulus iusticie eos in pellicula sua scribebat in misericordia.
¶ De hoc dixit normannus de ogierville quod ipse tantum vixerat quod videbat ludere in curia domini regis ad bernardum beccantem sicut pueri ludunt dicentes surge bernarde.
¶ Qui nisi cito surrexerit in facie intinguetur.
¶ Eodem modo scriba clericus in pellicula sua intinguit populum simplicem in misericordia. Ad huiusmodi occasiones devitandas iussit senescallus placitatores poni in prisonem regis donec redderet ei ultimum catallorum suorum quadrantem et amodo inter vicinos suos infideles haberentur.
[End of text]