This is a transcription of the ‘Summula de presumptionibus’, as found in the ms. Vatican, BAV, Pal. lat. 653,[1] based on the edited version that will be published for the CLCLCL project, as an appendix to the doctoral thesis ‘Via Brocardica. The Development of Brocards and the Western European Legal Tradition (c. 1160 – c. 1215)’.
The ‘Summula’ is a treatise on legal presumptions in the form of brocards, that constitutes the first part of an unpublished collection of brocarda kown as ‘Perpendiculum’. It survives in 12 manuscripts and a fragment.[2]
Description of the manuscript. The volume, probably originated in the (early?) thirteenth-century Germany, is comprised of six separate manuscripts and contains only canonistic texts. It is written in parchment (and paper attachment) and contains a total of 133 folios. The overall dimensions are 30,5 x 22 cm. The text of the ‘Summula de presumptionibus’ in found on fols. 113ra-114va, written on a surface of 24 x 16 cm. It is written in three columns in gothic minuscule. The titles are rubricated, as reproduced in the transcription. The hand is inconsistent in the use of some abbreviations, like qui and quod.
Editorial notes. This is a transcription and not an edition, nevertheless, some changes in the transcription have been made in order to ease the reading. For example, the scribal errors and mispellings (i.e. presuptionibus for presumptionibus in the title), have been amended with the suggested corrections, and the original words are reported in the footnotes (followed by the abbreviation male). However, the allegations are an exception: since the passage quoted is reported within brackets (see above), the errors are left unamended in the main text, while the suggested corrections are reported in the footnotes, using the abbreviation pro (i.e. pro baptismo in § 1.1). In the footnotes it is also annotated when the scribe quotes a passage of a legal source source (i.e. the Decretum) diverging from the critical edition of that source.
Also in order to ease the reading, the use of ‘u’ and ‘v’ is adapted to modern spelling, and modern punctuation is introduced. Moreover, the manuscript has the tendency to break lines, continuing them not in the following line, but in the previous one: this is not reported in the transcription, where lines have normally been composed (with the exception of when the break has a graphical significance. The text has been divided in paragraphs, reported in angle brackets. Square brackets contain our additions. Original rubrication and ink colours are preserved, the only exception being §§ 5.9 – 5.12, where rubrication has been added, since in the manuscript capital letters are absent but they were supposed to be eventually added.
The last editorial choice regards the abbreviation used for the majuscule “D.”. As it is possible to see in this image, the manuscript uses alternatively a proper “D.” with a horizontal abbreviation stroke and a siglum that looks more like “ff.”: these two different abbreviations seem clearly distinguished in the text. During the second half of the twelfth century, “D.” was commonly used for all sorts of abbreviations beginning with D, while “ff.” was used for Justinian’s Digesta. Nevertheless, in our text the scribe uses very often the “ff.” siglum for “Distinctio”. Therefore, it appears clear that in this period – and especially out of Italy – the two abbreviations are considered interchangeable. Nevertheless, to avoid confusion we decided to comply with the traditional scholarly practice and so to use “D.” for Distinctio (even when the manuscript reports “ff.”) and “ff.” only for the Digest (even when the manuscript uses a “D.” with an abbreviation stroke).
Finally, there are a few words which are unclear, either due to spelling or extensive abbreviation. These have been left highlighted in the text, and any suggestions to solve these are very welcome.
The allegations. Regarding the allegations, we should note that these represent an essential part of the legal text and of the brocardic genre, and not simple references to an external text. Through them, the jurist not only systematically collects the legal sources pro and contra a certain legal matter, but also – as pointed out by Sara Menzinger[3] – he costantly uses Roman legal categories. Consequently, we chose to insert the legal references not in the footnotes, according the traditional style proposed by Kuttner[4], but inside the text within square brackets, following Menzinger’s suggestion[5] with the aim to stress to the reader the essentiality of the allegations in the text of the Medieval jurist. For the same reason, we decided to provide a direct clickable link for every citation: to this regard, in the case of Gratian’s Decretum and the Corpus Iuris Civilis, we decided to use the critical editions in order to facilitate the reader,[6] while for the Bible we used the Vulgata Clementina.[7] In any case, when the citations of the legal sources differ from their critical editions, it is reported in the footnotes. The Legal citations are cited according to modern standars;[8] B. stands for Burchard’s Decretum, followed by the number of the book.[9] Imprecise citations are not amended, but the modern references are.
The intent is to publish an edited version of this Summula for the CLCLCL project, as an appendix to a doctoral thesis on ‘The development of legal texts in late twelfth-century England and Italy’.
Introduction and transcription Copyright © David De Concilio, 2019.
Cite as: ‘Summula de presumptionibus’, as found in Vatican Pal. lat. 653, transcr. David De Concilio, in Civil Law, Common Law, Customary Law Project Publications, St Andrews, 2019 [https://clicme.wp.st-andrews.ac.uk/online-texts/perpendiculum/summula-de-presumptionibus/].
[1] Ms. Vatican, BAV, Pal. lat. 653, in DigiVatLib, accessed March 9, 2019, https://digi.vatlib.it/view/bav_pal_lat_653
[2] See Stephan Kuttner, Repertorium der Kanonistik (1140-1234). Prodromus corporis glossarum (Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1937), 241; Id., “Institute of research and study in medieval canon law”, in Traditio: 11 (1955), 447; 13 (1957) 470; 19 (1963) 511; Id., “Retractationes”, in Gratian and the Schools of law. 1140-1234 (London: Variorum reprints, 1983), 40.
[3] Sara Menzinger, “Riflessioni sul rapporto tra autore e testo nella produzione giuridica medievale”, Historia et ius 11 (2017), 1-18, 8.
[4] Stephan Kuttner, “Notes on the presentation of text and apparatus in editing works of the decretists and decretalists”, Traditio 15 (1959), 452-464, 461-464.
[5] Menzinger, Riflessioni, 7-8.
[6] Respectively Decretum magistri Gratiani. Ed. Lipsiensis secunda post Aemilii Ludovici Richteri curas ad librorum manu scriptorum et editionis Romanae fidem recognovit et adnotatione critica instruxit Aemilius Friedberg, ed. Emil Friedberg (Leipzig 1879) (= Corpus iuris canonici, 1), digitised by the Bayerischen Staatsbibliothek, Münchener DigitalisierungsZentrum, https://geschichte.digitale-sammlungen.de/decretum-gratiani/online/angebot, accessed March 22, 2019; and Corpus iuris civilis, eds. Krueger, Paul, Theodor Mommsen, Rudolf Schoell and Wilhelm Kroll (Berolini: apvd Weidmannos, 1877-1922), digitised by Yves Lassard and Alexandr Koptev, The Roman Law Library, https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/corpjurciv.htm, accessed March 22, 2019.
[7] “Biblia Sacra Vulgata”, in CatholicBible.online, http://catholicbible.online/vulgate, accessed March 22, 2019.
[8] See James A. Brundage, Medieval canon law (Medieval world series) (London, New York: Longman, 1995), 190-205.
[9] The edition used here is Burchard of Worms, Loci communes congesti cum ex decretorum libris (Coloniae Agrippinae: apud Ioannem Birckmannum iuniorem, 1560), https://books.google.co.uk/books?id=I-jgX6L40hYC, accessed March 22, 2019.
De presumptionibus[1].
<1> Hic locus frequens est in iudiciis et pernecessarius, maxime quotiens super incerto disputatur. Incertum autem consistit circa factum extrinsecum et circa factum intrinsecum, puta voluntatem vel consensum, et circa iuris vel cuiusque autentice scripture interpretationem[2]. Item cum incertitudo circa extrinsecum vel intrinsecum factum consistit, aut est circa facti substantiam aut circa facti qualitatem. Cum constat de substantia operis, nunc singula ordine prosequamur.
Cum incertitudo versatur circa facti essentiam, quod esse vel non esse, factum vel non factum, vel futurarum esse vel non esse, presumitur ex his locis quos viii. synodus. di. lxxxi. cap. In omnibus [D. 81 c. 26], puta:
Ex persona agentis.
Ex persona eius cum quo quid agitur.
Ex tempore.
Ex loco.
Ex modo agendi.
Ex frequentia.
Ex societate vel solitudine.
E fama omnium.
Ex precedenti conversatione.
Ex eo quod solet vulgo fieri.
Ex etate.
Ex necessitudine.
Ex eo quod respondere. vel innocentiam[3] sua expurgare[4] quis subterfugit.
Ex defectu iudiciorum expedientia pretermissa intelliguntur.
pro quolibet contra.
<1.1> Ex persona agentis presumitur id contra, ut:
argumentum pro et contra: di. lxxxi. In omnibus [D. 81 c. 26], certus quis.
argumentum pro: C. xii. q. i. c. i. [C. 12 q. 1 c. 1], pro baptismo[5] seniori.
argumentum pro: di. lxvii.[6] Presbiteri quos [D. 68 c. 2], et dubium est.
argumentum pro: c. xii. q. i. Sint manifeste [C. 12 q. 1 c. 21], ne[7] sub occasione.
argumentum pro et contra: C. xviii. q. ii. Diffinimus [C. 18 q. 2 c. 21], suscipiat abbatissa.
argumentum pro: C. eadem. q. eadem. In decima [C. 18 q. 2 c. 24], patres spirituales.
<1.2> Ex persona eius cum quo quid agitur.
argumentum pro et contra: di. lxxxiii[8]. In omnibus [D. 81 c. 26], personis. certis.
argumentum pro et contra: C. xviii. q. ii. In decima [C. 18 q. 2 c. 24], extra que preest.
argumentum pro et contra: C. eadem q. eadem Perniciosam [C. 18 q. 2 c. 25], minus religiosis[9].
In psalmo Cum sancto sanctus eris et cum perverso perverteris [Ps. 17, 25-26]. In parabolis Noli esse assiduus[10] cum homine iracundo, ne forte discas semitas eius et sumas scandalum anime tue [Prov. 22, 24-25].
argumentum contra: C. iii. q. v. De accusationibus[11] [C. 3 q. 5 c. 3], vel qui cum[12] inmu[13] morantur.
argumentum pro et contra: C. ii. q. vii. Cum pastoris [C. 2 q. 7 c. 58], tales habeat
argumentum pro et contra:[14] Testes i. pervenit ad nos [C. 2 q. 7 c. 59], sic vice carrigere[15]
argumentum pro et contra: C. xii. q. i. Neccessaria [C. 12 q. 1 c. 3], in fine.
<1.3> Ex tempore.
argumentum pro et contra: di. lxxxi. In omnibus [D. 81 c. 26], certo tempore.
argumentum contra: C. i. q. i. Statuimus [C. 1 q. 1 c. 106], crisma accepturi dent.
argumentum contra: Q. eadem Emendati[16] [C. 1 q. 1 c. 104], nummos in conca[17].
argumentum contra: C. xxvii. q. i. Nunquam[18] viduas [C. 27 q. 1 c. 3], divina.[18bis]
argumentum pro et contra: C. viii. q. iii. C. i. et ii. [C. 8 q. 3 c. 1 et 2].
argumentum: C. xxxi. q. i. Relatum [C. 31 q. 1 c. 4], vivente viro Iuramentum.
<1.4> Ex loco.
argumentum pro et contra: di. lxxxi. In omnibus [D. 81 c. 26], certo loco et c. Valet [D. 81 c. 9].
argumentum contra: C. xviii. q. ii. Diffinimus [C. 18 q. 2 c. 21 § 2], non cubet.
argumentum contra: C. eadem q. eadem In decima [C. 18 q. 2 c. 24], usque ad vestibulum.
argumentum contra: C. eadem q. eadem Perniciosam [C. 18 q. 2 c. 25], privata domicilia abscondite[19].
argumentum contra, pro: di. lvi. Praesbiterorum [D. 56 c. 1], in cenobiis, B. ii. ancillas [B. 2 c. 114].
[Fol. 113rb]
<1.5> –b.[20] Ex frequentia vel longa mora[21].
argumentum contra: di. lxxxi Clericus solus [D. 81 c. 20], frequenter intret.
argumentum pro: C. xviii. q. ii. Diffinimus [C. 18 q. 2 c. 21 § 2], per modica et brevi.
argumentum pro: C. eadem q. eadem In decima [C. 18 q. 2 c. 24], frequenter brevis.
argumentum contra: di. xxxiiii. Quorumdam [D. 34 c. 1], inmoderatam familiaritatem mala fama.
<1.6> -a.[22] Ex modo agendi. Ex mutatione[23] status, ut argumentum causa. vii. q. i. hoc [C. 7 q. 1 c. 45], pre.[24]
argumentum contra: di. lxxxi Clericus mandat[25] solus [D. 81 c. 20], aliquid secrete.
argumentum contra: C. xviii. q. ii. Diffinimus [C. 18 q. 2 c. 21], secreto ad collocutionem.
argumentum contra: C. xxx. q. v. Aliter [C. 30 q. 5 c. 1], ita peracta aliter presumpta.
C. xxxiii. q. v. Notificasti [C. 33 q. 5 c. 2], extorsisse sine abbate.
<1.7> Ex societate vel solitudine.
argumentum contra: di. lxxxi. In omnibus [D. 81 c. 26], certe solum ad solam.
argumentum pro et contra: di. eadem Clericus solus [D. 81 c. 20] et c. Clerici [D. 81 c. 32].
argumentum pro et contra: C. xviii Diffinimus C. 18 q. 2 c. 21], in presentia abbatisse.
argumentum pro et contra: C. eadem q. eadem In decima [C. 18 q. 2 c. 24], cum ea sola.
argumentum contra: C. vii. q. i. Qualiter [C. 7 q. 1 c. 13], fidelium relatione.
argumentum pro et contra.
<1.8> Ex precedenti vel sequenti conversatione.
argumentum pro: C. i. q. ultima cap. Tali [C. 1 q. 7 c. 17], evidens.
argumentum pro: C. ii. q. i. In primis[26] [C. 2 q. 1 c. 7], si vita vel opinio eius.
argumentum contra: C. eadem q. ii.[27] Alieni [C. 2 q. 7 c. 23] et c. Non potest [C. 2 q. 7 c. 24].
argumentum contra: C. xi. q. i. Si qui clericorum [C. 11 q. 1 c. 25].
argumentum contra: C. xii. q. ii. Monemus [C 12 q. 2 c. 18], in fine capitulo.
argumentum pro et contra: ff xxviii.[28] Quod interrogasti [D. 27 c. 6].
argumentum pro: ff xxviii. Quia sunt culpe [D. 28 c. 10].
argumentum pro et contra: D. lxi. Miramur [D. 61 c. 5], prior vita preberet.
argumentum contra: D. eadem Episcopum [D. 61 c. 6], multo ante.
argumentum contra: C. viii. q. i. Hoc ergo ipse [???].
<1.9> Ex eo quod fieri solet.
argumentum contra: B ii. Inibendum frequenter perpetratum reperitur [B. 2 c. 116].
argumentum contra: ff xcviii. Transmarinos [D. 98 c. 2], solet evenire.
argumentum contra: C. xvi. q. ii. Visis [C. 16 q. 2 c. 1], humani moris est.
argumentum contra: ff xcviii. Affros[30] [D. 98 c. 3], sepe[31] probati sunt.
argumentum contra: D. lxxix. Si transitus [D. 79 c. 10], ut solet.
ff xxviii. De siracusane [D. 28 c. 13], per quos ecclesiastica solet.
<1.10> Ex etate.
argumentum pro: ff xxxiiii. Fraternitatis [D. 34 c. 7], et etas.
argumentum contra: C. xii. q. i. Omnis etas [C. 12 q. 1 c. 1].
argumentum contra: C. xx. c. Iuvenculas [C. 20 q. 1 c. 12].
argumentum pro: C. xviii. q. ii. Diffinimus [C. 18 q. 2 c. 21], cum quadam vetula.
argumentum contra: D. xxxiiii. Quorumdam [D. 34 c. 1], qui et iuvenis.
argumentum pro: C. xxxiii. q. ii. In adolescentia [C. 33 q. 2 c. 14] et Cum antiqui [C. 34 q. 2 c. 19].
<1.11> Ex necessitudine.
argumentum pro: D. lxxxi. Feminas [D. 81 c. 31]. necessitudinum causas.
argumentum pro: D. eadem. Volumus [D. 81 c. 24] et Cum omnibus [D. 81 c. 27] necessitate.
argumentum pro: D. xxxii. Interdixit [D. 32 c. 16].
argumentum contra: C. i. q. iii. Pervenit [C. 1 q. 3 c. 13], quod gravius est consanguineis.
argumentum contra: D. xxviii. De siracusane [D. 28 c. 13], uxor vel filii.
argumentum contra: D. lxxxix. Decenter [D. 89 c. 6], sanguine propinquis.
<1.12> Ex eo quod respondere, vel innocentiam suam quis purgare, vel iustis correctionibus obedire, subterfugit.
[Fol. 113rc]
argumentum pro et contra: D. xxxiiii. Quorumdam [D. 34 c. 1], rationibus non obedit.
argumentum contra: D. xxxi[32]. Si quispiam [D. 81 c. 22].
argumentum contra: C. iii. q. ix Decrevimus [C. 3 q. 9 c. 10], nam manifestum professio.
argumentum contra: C. iiii. q. v. Quisquis [C. 4 q. 5 c. 1], ipse in sacri[33] dampnationis.
C. xxiiii. q. iii. De illicita [C. 24 q. 3 c. 6], in fine capitulo.
B. i. Bonefatius et nullus dubitat quod ita iudicium nocens subterfugit, quemadmodum ut ab solvatur qui est innocens querit [B. 1 c. 161].
<1.13> Ex defectu iudiciorum, ex obedientia intelliguntur.
argumentum pro: D. lxix[34] Presbiteri quos [D. 68 c. 2].
argumentum contra: de consecratione d. iiii. Parvulos [D. 4 de cons. c. 110] et c. Placuit [D. 4 de cons. c. 111].
argumentum contra: D. eadem Cum itaque [D. 4 de cons. c. 112] et c. Si nulla [D. 4 de cons. c. 113].
argumentum contra: de consecratione di. i. Ecclesie vel altaria [D. 1 de cons. c. 18].
<1.14> Ex fama communi.
argumentum pro: C. xxxv. q. vi. Si duo viri [C. 35 q. 6 c. 4], sicut fama est.
argumentum pro: C. ii. q. v. Presbiter [C. 2 q. 5 c. 13].
argumentum pro: q. eadem c. Si mala fama [C. 2 q. 5 c. 16] et c. Hoc proprium [C. 2 q. 5 c. 6].
B. ii. De presbiteris [B. 2 c. 236], et non hiabent[35] collegas.
<2> Ecce quid extrinseci facti substantiam pro aliquo vel circa aliquem presumatur, et ex quibus locis factum largissime accipe et in singulis titulis tu ipse discernere, quid pro aliquo vel contra aliquem presumatur. Cum autem de facto constat, sed circa eius qualitatem incertum vertitur, quid bonum vel malum, iustum vel iniustum, hoc quoque secundum maius et minus, quam liberum vel servum, et sic de ceteris, que insunt, presumimus ex his locis, quos Johannes Chrisostomus in illo capitulo Occidit Finees, ca. xxiiii[36]. q. viii. [C. 23 q. 8 c. 14], puta:
Ex tempore.
Ex loco.
Ex causa.
Ex voluntate.
Ex personarum diffrerentia.
Ex cura vel diligentia eiusque contrario.
Ex dignitate.
Ex necessitudine.
Ex consequentia operis et accione precedenti.
Ex modo agendi.
<2.1> Ex tempore.
argumentum contra: C. xxii. q. ultima Quotiens[37] vero [C. 22 q. 5 c. 21], non
argumentum contra:[38] in oportuno tempore.
argumentum contra: D. liiii. Fraternitatem [D. 54 c. 15], post prefinitos tres menses, quia hunc.
argumentum contra: C. xxiiii[39]. q. viii. Occidit [C. 23 q. 8 c. 14], ad tempus.
argumentum pro: C. xxxiii. q. iiii. C. viii. ix. x. et. xi [C. 33 q. 4 c. 8, 9, 10 et 11].
argumentum pro: D. xxxvi[40]. Non satis [D. 86 c. 14], tempore.
<2.2> Ex loco.
argumentum pro et contra: C. xxii. q. ultima Quotiens[41] [C. 22 q. 5 c. 21], non etiam oportuno loco.
argumentum pro et contra: C. xxxii. q. v. Qui viderit [C. 32 q. 5 c. 13], plerumque ex loco.
argumentum pro et contra: D. lvi. Presbiterorum[42] [D. 56 c. 1], aut in cenobiis.
argumentum contra: C. xvi. q. i. Si cupis [C. 16 q. 1 c. 5], quid facis in urbibus.
argumentum pro et contra: D. lxxxvi. Non satis [D. 86 c. 14], ex loco.
[Fol. 113va]
<2.3> Ex causa: causam large accipio, ut includam necessitatem, ex officio, obedientiam et omnem licitam vel illicitam causam.
argumentum pro et contra: C. xxiii. q. i. Quid culpatur [C. 23 q. 1 c. 4], certum est ordo serviendi.
argumentum pro et contra: C. xxxiii[43]. q. v.
argumentum pro et contra:[44] c. Canonica [C. 3 q. 5 c. 6], fides et vita et libertas nescitur; hic ex causa contra eos presumitur favore accusati ne innocens dampnetur.
argumentum pro: C. xxii. q. ii. Ne quis [C. 22 q. 2 c. 14], ideo non est perniciosum, secundum
argumentum pro:[45] autem ideo et c. Autem[46] michi autem [C. 22 q. 2 c. 12].
argumentum pro: D. lxxxvi. Non satis [D. 86 c. 14], causa.
argumentum pro: C. xxxii. q. iii[47]. Dixit Sara [C. 32 q. 4 c. 3], sed stu-
argumentum pro:[48] dio hanc causam et ideo.
argumentum: C. xxiii. q. v. De occidendis [C. 23 q. 5 c. 8].
argumentum contra: C. xxxiii[49]. q. v. Si miles [C. 23 q. 5 c. 48] et in cetis[50]
argumentum contra:[51] Sequentibus capitulis.
argumentum pro[52] et contra: C. xxxiii. q. v. Una sola [C. 33 q. 5 c. 6].
C. xxiii. q. viii. Occidit [C. 23 q. 8 c. 14], ad causam.
<2.4> Ex voluntate, quia voluntas et propositum distinguunt maleficium.
argumentum pro: C. xxii. q. ii. Ne quis [C. 22 q. 2 c. 14], quod non habet cor duplex.
argumentum pro: q. eadem Beatus Paulus [C. 22 q. 2 c. 5], ipsius voluntatis.
argumentum contra: q. eadem Homines [C. 22 q. 2 c. 3], si[53] putat non pluisse
argumentum contra:[54] periurus est.
argumentum pro: contra D. lxiii. § Verum [D. 63 c. 28 pars 4], et idcirco destrunxit[55].
argumentum pro, contra: D. l. Quantum dixit[56] [D. 50 c. 48], voluntas perniciosa.
argumentum pro: p.[57] C. xxii. q. ii. Homines [C. 22 q. 2 c. 3], nisi rea mens.
argumentum pro: C. xv. q. i. Vano esse[58].
argumentum contra: C. xxiii. q. viii. Occidit [C. 23 q. 8 c. 14], sed ad voluntatem.
argumentum pro, contra: q. v. Eius dicit omne[59] cum homo [C. 23 q. 5 c. 19], mulctari[60] distat.
argumentum contra: C. xxii. q. v. Qui peierare[61] paratus est [C. 22 q. 5 c. 13].
<2.5> Ex personarum differentia.
argumentum pro, contra: C. xxiii. q. viii. Occidit [C. 23 q. 8 c. 14], personarum differentiam et c. Cum homo [C. 23 q. 5 c. 19].
argumentum pro, contra: C. eadem q. v. De occidendis [C. 23 q. 5 c. 8], nisi sit miles et c. Si miles [C. 23 q. 5 c. 48].
argumentum contra: C. v. q. v. Non omnis [C. 5 q. 5 c. 2], noveris furem.
argumentum contra:[62] § ergo[63] distingue personas.
argumentum contra: D. xxxii[64]. Quorumdam [D. 34 c. 1], venatori[65].
argumentum pro: C. xvi. q. vii. Quicumque [C. 16 q. 7 c. 4], de venatione.
argumentum pro, contra: D. lxxxviii. Fornicari [D. 88 c. 10].
argumentum pro, contra: D. lxxxvi Non satis [D. 86 c. 14], item consideranda [D. 86 c. 17].
<2.6> Ex cura vel diligentia eiusque contrario.
argumentum contra: D. l. Hii qui arborem [D. 50 c. 49], vel negligentia[66] et c. Sepe [D. 50 c. 50].
argumentum pro: D. eadem Si duo [D. 50 c. 51], dixerit cave.
argumentum pro: C. xxiii. q. v. Si homicidium [C. 23 q. 5 c. 41], invito.
argumentum contra: D. l. Clericum qui paganum [D. 50 c. 5], non convenit, per quod ad. C. xxii. q. i. Missi de.
<2.7> Ex dignitate.
argumentum contra: C. xxxii. q. v. Qui viderit [C. 32 q. 5 c. 13], ex ordine.
argumentum pro, contra: D. xl Non nos [D. 40 c. 1], quis dubitet et c. homo Christianus [D. 40 c. 5].
[Fol. 113vb]
argumentum contra: C. xxv. q. i. Nulli [C. 25 q. 1 c. 4].
argumentum contra: C. xxvii. q. i. Viduas [C. 27 q. 1 c. 3].
argumentum contra: D.[67] Quia tua [D. 50 c. 15], precellit.[68]
argumentum contra: D. xix. Nulli fas [D. 19 c. 5], quia maioris.
argumentum pro: C. xi. q. iii. C. iii. [C. 11 q. 3 c. 3] et c. Absit [C. 11 q. 3 c. 14].
argumentum pro: C. i. q. iii. Salvator [C. 1 q. 3 c. 8], contra quod si prefati.
<2.8> Ex necessitudine: hanc large intellige.
argumentum pro, contra: C. v. q.[69] Non osculatur [C. 5 q. 5 c. 3], semper pater.
argumentum contra: C. iii. q. v. Consanguineis[70] [C. 3 q. 5 c. 1] et Accusatores [C. 3 q. 5 c. 2].
argumentum pro: C. xxxv. q. vi. Consanguineos [C. 35 q. 6 c. 1].
argumentum contra: C. xvi. q. ii. Iuris[71] [C. 16 q. 2 c. 1], humani moris est cuius iudicio.
<2.9> Ex consequentia operis et accione precedenti.
argumentum pro: C. xxii. q. ii. Utilem [C. 22 q. 2 c. 21], in multis recole quod sacerdotem interfecit.[72]
argumentum pro: C. eadem q. eadem Quod ait [C. 22 q. 2 c. 18], ut exitus docuit.
argumentum contra: C. iii. q. v. C. ii. Ante extremum[73] diem [C. 3 q. 5 c. 2].
argumentum contra, pro: C. v. q. v. Non omis[74] [C. 5 q. 5 c. 2], in fine.
C. xxxiii. q. i. Quod interrogasti [C. 33 q. 1 c. 1], igitur si vir aliam[75].
C. ii. q. vii. Accusatio [C. 2 q. 7 c. 15], prius ad eos recurrat et c. Si quis erga [C. 2 q. 7 c. 16].
C. ii. q. vii. Querendum [C. 2 q. 7 c. 18], cuius sit conversationis et c. Non potest [C. 2 q. 7 c. 24] in fine capitulo.
C. xx. q. iii. Eos [C. 20 q. 3 c. 3], in fine.
<2.10> Ex modo agendi.
argumentum contra: C. ii. q. vii. Accusatio [C. 2 q. 7 c. 15], prius quam hec egerint lacerare.
argumentum contra: q. eadem c. Si quis erga [C. 2 q. 7 c. 16] et c. Si quis [C. 2 q. 7 c. 20], siracu.[76]
argumentum pro: C. xxii. q. i[77]. Animadvertendum est [C. 22 q. 2 c. 2], iudicium.
argumentum contra: C. eadem q. ultima Quotiens[78] [C. 22 q. 5 c. 21], aut non ut convenit.
argumentum contra: D. xliii. Sit rector [D. 43 c. 1], in fine.
argumentum contra: D. xli Quisquis rebus [D. 41 c. 1] et c. Delicie [D. 41 c. 2] et c. Quod dicit [D. 41 c. 4], ardenter.
argumentum contra: C. xxxii. q. iiii. Origo [C. 32 q. 4 c. 5].
argumentum pro: C. i. q. ii. Quam pio [C. 1 q. 2 c. 2], dum tamen omnis absit pactio.
<3> Vidimus ex quibus locis circa extrinseca super incertis disputavimus. Restat ut despiciamus ex quibus locis circa extrinseca[79], et voluntatem vel consensum ei que accidere accidentia, cum hec dubia sint argumentemur; cum de voluntatis vel consensus essentia dubitatur, aliquis consensisse vel econtra presumitur ex his causis:
Ex perseverantia, longa mora et eius contrario.
Ex coactione.
Ex gravi mentis et corporis calamitate et eius contrario.
Ex silentio et eius contrario.
Ex negligentia et eius contrario.
Ex aliis exterioribus signis.
<3.1> Ex perseverantia et diuturnitate eiusque contrario.
argumentum pro: eo qui se fieri C. xvii. q. ii. Consaldus [C. 17 q. 2 c. 1], mox se fieri .
argumentum contra: eas qui ele. Di. lxiii. Quanto [D. 63 c. 10], consensum perdurare.
argumentum pro: C. x.[80] ii. q. iii. Si quis iratus [C. 2 q. 3 c. 5], sed permissio.
argumentum pro: x.[81] C. xxxiii. Q. iii. d. i. § Cogitatio [D. 1 de pen. c. 20], Quiam[82] perseverantia [D. 1 de pen. c. 21].
argumentum pro: C.[83] q. i. Constat multos [C. 1 q. 1 c. 111], si statim.
argumentum pro et contra: C. xx. q. ii. Sum[84] [C. 20 q. 2 c. 1] et c. Puella [C. 20 q. 2 c. 2] statim annum.
[Fol. 113vc]
argumentum pro et contra: C. xxxii. q. ii. § Cum dicitur[85] statim et tacuerit [C. 32 q. 2 c. 14].
argumentum pro: [86] <3.2> Ex gravi mentis vel corporis calamitate.
argumentum pro: C. xvii. q. ii. Consaldus[87] [C. 17 q. 2 c. 1], fervore passionis.
argumentum pro: C. xxxii. q. vii. Neque furiosus [C. 32 q. 7 c. 26].
argumentum pro: C. xv. q.. i. Aliquos [C. 15 q. 1 c. 5], eo quod non voluntate et c. Illa [C. 15 q. 1 c. 6].
C. eadem q. eadem Sane [C. 15 q. 1 c. 7].
<3.3> Ex silentio eiusque contrario.
argumentum contra et pro: D. liiii. Si servus sciente et[88] contradicente [D. 54 c. 20] et c. Quis aut [D. 54 c. 11], contradictione.
argumentum pro, contra et contra: C. xx. q. ii. Puella [C. 20 q. 2 c. 2] et c. Si in qualibet minori [C. 20 q. 2 c. 1], mox.
argumentum pro et contra: D. xxvi.[89] Diaconus [D. 27 c. 1], tacuerit et dixerit non posse.
argumentum pro et contra: D. xxviii. Diaconi [D. 28 c. 8], protestati dicentes tacuerit[90].
argumentum pro et contra: C. xxxii. q. ii. § Cum dicitur et tacuerit contradixerit [C. 32 q. 2 c. 14], s. in fine.
[<3.4> Ex negligentia eiusque contrario]
argumentum contra et pro: D. lxxxiii. c. Error [D. 83 c. 3] et Consentire [D. 83 c. 5].
argumentum contra: D. lxxxiii. c. Error [D. 83 c. 3] et Consentire [D. 83 c. 5].
argumentum contra: D. lxxxvi. Culpam vel fatientis [D. 86 c. 3].
argumentum contra: C. ii. q. vii. Negligere [C. 2 q. 7 c. 55].
argumentum contra: C. xxiii. q. iii. Qui potest [C. 23 q. 3 c. 8].
C. eadem q. viii. Preterea [C. 23 q. 8 c. 12], in fine
<3.5> Ex coactione vel econtra.
argumentum pro: C. xxxiii. q. v. Notificasti [C. 33 q. 5 c. 2], licentiam minis[91] et terroribus.
argumentum pro: D. l. Presbiteros [D. 50 c. 32], velut[92] extra delictum.
argumentum pro: C. i. q. i. Constat multos vim passos [C. 1 q. 1 c. 111].
argumentum pro: C. xxxi. q. iii[93]. De neptis [C. 31 q. 2 c. 3], debet esse animus.
argumentum pro: C. xx. q. iii. Presens [C. 20 q. 3 c. 4], semper.
<3.6>[94] Ex aliis exterioribus signis, puta ex fletu, clamore et similibus.
argumentum pro: C. xxxi. q. ii. Si verum [C. 31 q. 2 c. 1], flentem.
argumentum pro: C. xxxiiii. Non satis [C. 34 q. 1 et 2 c. 3], et non clamaverit.
argumentum pro: C. xx. q. iii. Presens [C. 20 q. 3 c. 4], ab insequentibus.
Argumentum: C. i. q. i. Constat [C. 1 q. 1 c. 111], rediit.
<4> Vidimus ex quibus locis quando voluisse vel consensisse vel econtra conpetere possumus. Sed quia contingit hoc bona quandoque mala intentione, fraudis vel sinceritate fieri, et secundum hoc voluntatem vel consensum, bona vel mala iudicari, ex quibus locis hoc conspici valeat videamus. Itaque ex omnibus fere locis ex quibus facta extrinseca etc., consensum et voluntatem, probandam vel improbandam, intelligimus; ex quibus tamen aliquos repylogare volumus, ut concordantias, ex quibus hoc familiarius propendi valeam, supponamus:
Ex persona.
Ex causa.
Ex fine sive intentione.
Ex debito vel indebito persone officio qui locus generalis est in omnibus dubiis.
Ex obedientia.
Ex consequentia operis §[95] et actu precedenti.
<4.1> Ex persona.
argumentum pro et contra: D. lxxxviii. Fornicari [D. 88 c. 10].
C. xi. q. iii. Absit [C. 11 q. 3 c. 14].
D. lxxxiiii.[96] [D. 84 c. 1, 2 et 3] et ca. xvii. q. vii. capitulis Quorumdam [?] et Quicumque recolo [C. 16 q. 7 c. 4].[97]
argumentum pro: C. ix. q. ii. Lugdunensis [C. 9 q. 2 c. 10], sanctus.
argumentum pro et contra: C. xxiii. q. iiii. Ea vindicta [C. 23 q. 4 c. 51], non est ydoneus nisi [Fol. 114ra] ne hoc[98] odisse parvum.
argumentum pro: D. xl. Non nos [D. 40 c. 1], qui § dubitet.
argumentum pro, contra: C. xiiii. q. v. Denique [C. 14 q. 5 c. 10], non est sacerdotale.
argumentum pro et contra: D. l. Clericum [D. 50 c. 5], nam discreti.
<4.2> Ex causa per quam vel ex qua.
argumentum contra: C. xi. q. iii. Ira sepe [C. 11 q. 3 c. 68].
argumentum contra: argumentum C. xxiii. q. ultima C. ultimo [C. 23 q. 8 c. 34].
argumentum pro: argumentum D. l. Eos [D. 50 c. 42].
C. xxiii[99]. q.[100] Sane super [C. 24 q. 2 c. 3], sed in domini.
C. xxiiii. q. iii. Super [C. 24 q. 2 c. 3], in domini fide sui.
argumentum pro et contra: D. l. Eum qui [D. 50 c. 46] et c. Si qua femina [D. 50 c. 43].
<4.3> Ex fine vel intentione sive ex causa propter quam.
argumentum contra: C. xi. q. iii. Qui recte iudicat [C. 11 q. 3 c. 66].
argumentum pro et contra: C. xxiii. q. v. Cum homo [C. 23 q. 5 c. 19].
argumentum pro: C. xxii. q. iii[101]. Si ad peccatum [C. 22 q. 4 c. 20], cum propterea et c. Mulier [C. 22 q. 4 c. 21].
C. xxiii. q. iiii. Ipsa pietas [C. 23 q. 4 c. 24], non quia coguntur sed quo coguntur.
C. xxiii. q. v. De occidendis [C. 23 q. 5 c. 8], absit ut ea.
C. xv.[102] Si quis iratus [C. 15 q. 1 c. 13].
<4.4> Ex debito vel indebito persone officio.
C. xxiii. q. iii.[103] Ea vindicta [C. 23 q. 4 c. 51], cui rerum ordine potestas.
D. l. Clericum qui [D. 50 c. 5], non convenit militem ecclesiae in seculo per quod possint.[104]
C. xxiii. q. ultima Qui percutit malos [C. 23 q. 8 c. 33].
C. xv. q. i. § Utique[105] [C. 15 q. 1 c. 2], de Lamech.
C. xxiii. q. v. De occidendis [C. 23 q. 5 c. 8], nisi forte similes[106] ab sit ut ea.
C. xxiii[107]. Ita plane sociatur [C. 23 q. 4 c. 6], malo[108].
<4.5> Ex obedientia.
C. xxiii. q. v. Cum homo [C. 23 q. 5 c. 19], obediendi animo[109] ut a charnifice.
C. eadem. q. eadem Si miles[110] [C. 23 q. 5 c. 13] et c. Lex eterna [C. 23 q. 5 c. 15].
C. xxiii. q. i. Quid culpatur in bello [C. 23 q. 1 c. 4], quod sibi iubetur non esse.
C. xxiiii[111]. q. v. Dixit dominus [C. 14 q. 5 c. 12] et[112] cap. Qui resistit [C. 11 q. 3 c. 97].
<4.6> Ex consequentia operis actuque precedenti.
C, xxxiii. q. i. Quod autem[113] manifesta patet [C. 33 q. 1 c. 2], tunc hii.
D. xlvii.[114] Et qui emendat [D. 45 c. 11], amittit[115] ex corde verum etiam.
C. xxiii. q. iiii. Quid crudele [C. 23 q. 4 c. 44], cum nulla crudelitate.
C. i. q. ii.[115] Constat [C. 1 q. 1 c. 111].
<5> Iam nunc videamus de incerto quod circa iuris vel scripture interpretationem consistit. Cum itaque in iudiciis de canonis vel legis vel cuiuscumque autentice scripture interpretatione cum adversariis contendimus, illis pro se nobis econtra, ut sepius evenit, pro nostra parte interpretantibus, inspiciendum est: utrum recens vel specialis sit controversia an etiam retro fuerit a sapientibus discordantibus sententiis attentata. Si recens et specialis est, recurrendum est ad ea quem in constitutione legum observanda Ysidorus docet Super di. iiii. c. Eum[117] autem [D. 4 c. 2]. Diligenter prescrutanda sunt illius capitulo singula elementa. Nam si ostenderis interpretationem [Fol. 114rb] adversamur ab oblico illorum disceptare, probabis eum contra mentem legislatoris et sic male interpretari, cum omnia que ibi ponuntur in condenda[118] legislator inspexerit. Item, cum omnia que ibi ponuntur secundum magis et minus dicantur, probando in ea interpretatione predictis magis convenire quam suam, te melius interpretari probasti, sic prosequere circa concordanciis:
<5.1> honesta: quia per eam via moderatur humana, ut supra capitulo proximo [D. 4 c. 1] et ante proximo [D. 3 c. 4].
<5.2> Iusta: ut si finaliter a naturali equitate non discrepet alioquin irrita esset, ut in di. viii. § Dignitate [D. 8 c. 1 pars 2], argumenta supra omnia eiusdem capitulis.
<5.3> Possibilis: quia si impossibile preciperet transgressioni imputaretur, argumentum est in causa xxiii. q. iiii. Nabuchodonosor [C. 23 q. 4 c. 22], idem vasis ire.
<5.4> Secundum naturam negotiorum, scilicet vel secundum bonos mores a natura procedentes, argumenta in di. xxix. Regule [D. 29 c. 2] et di. ix.[119] Que contra mores [D. 8 c. 2]; vel secundum naturam hominum, quia ‘omnis ars naturam inmitatur’ etc.
<5.5> Secundum consuetudinem: quia leges contraria consuetudine abrogatur, ut eadem di. § Leges [D. 4 c. 3] et § Hec etsi [D. 4 c. 6]
<5.6> Loco: quia in quibusdam locis quedam statui possunt, que in aliis non recipientur, ut argumenta in di. xxxi. Quoniam in romani [D. 31 c. 13], hoc autem et c. Aliter [D. 31 c. 14] ut in xxiii.
<5.7> Tempori: quia omnia sua debent convenire, q. iii.[120] Si ecclesia [C. 23 q. 4 c. 42], et omnia suis, et di. xxix. Sciendum [D. 29 c. 1], ca. i. q. vii. Necessaria [C. 1 q. 7 c. 6], quod pro.
<5.8> Necessaria: quia non nisi pro necessitate lex statui debet, ut in di. xxviii.[121] c. Regule [D. 29 c. 2].
<5.9> Utilis: quia alias onerosa esset et sic resecanda, licet non sit mala, ut argumentum in di. xii. Omnia [D. 12 c. 12].
<5.10> Manifesta: et quantum ad verba vel saltim quantum ad sententiam, ne qui in captione contineat, id est fraude, argumentum est in ca. xxxii. q. i. Dixit[122] dominus [C. 32 q. 1 c. 2], et quia poterat, et ca. xiiii. q. iii. Pluribusque[123] [C. 14 q. 3 c. 3], et in omnibus capitulis eiusdem questionis [C. 14 q. 3].
<5.11> Non privato commodo: quia multorum utilitas semper debet proponi, ut in ca. viii. q. ii. Dilectissimi [C. 8 q. 2 c. 2].
<5.12> Item si interpretatione adversarii aliqua subtilitate poteris, obtinebis quia in dubiis idem est quod sanctorum regulis non est adversum, ut di. xiiii. Sicut [D. 14 c. 1] et qui vicio caret[124], ut ff. de legibus et consuetudine In ambigua [Dig. 1.3.19]. <5.13> Vero recessit controversia, sed talis super quam retro sapientum contrarie sententie preter predictas inspectione, considera que sententia que a maturioribus teneatur et hoc prevalebit, argumentum di. l. Domino. [D. 50 c. 28], in fine. <5.14> Item considera que a pluribus et melioribus teneatur hoc prevalet. Cum autem plures ex una parte autoritates erunt, ut argumentum di. xix.[125] Noli [D. 9 c. 3]. et Ego [D. 9 c. 5] et Noli frater [D. 9 c. 9]. <5.15> Item plurium sententia quamvis non sint maioris auctoritatis obtinebis, ut argumentum [Fol. 114rc] di. lxv. c. ii. et iii. [D. 65 c. 2 et 3] et di. lxxix Si transitus [D. 79 c. 10].
<5.16> De fide instrumentorum et attestatorium et quando aliquem deletum vel super scriptum sit, satis aperte in legibus continebtur[126] hoc, tamen adicere volumus, quia si in parte istrumenti vel attestationum mandatum reperitur, reliquum inutile reperitur redditur.
<5.17> Item. Si in parte instrumenti vel attestationum mendatium reperitur, reliquum inutile redditur.
C. iii. q. ix. Puta[127] [C. 3 q. 9 c. 17].
argumentum: D. ix. Si ad scripturam[128] [D. 9 c. 7].
C. xxiii. q. v. Quid ergo [C. 23 q. 5 c. 6], enim ad cetera.
C. iii. q. x. Placuit [C. 3 q. 10 c. 1].
C. xii. q. ii. Monemus [C. 12 q. 2 c. 18].
C. ii. q. i. In primis[129] [C. 2 q. 1 c. 7], talis ante non extitit.
Contra.
§ Pro contrario facit scriptura Origenis, Cypriani, Augustini et multorum aliorum qui tam falsa quam vera scripserunt.
D. [130] ix. Negare [D. 9 c. 4] et c. Neque [D. 9 c. 10].
C. i. q. i. Sacramenta [C. 1 q. 1 c. 34] et c. Sicut ficti [C. 1 q. 1 c. 35].
De consecratione di. iiii. Non in vobis [D. 4 de cons. c. 43].
di. xxxvii. Si quid veri [D. 37 c. 13].
C. iii. q. v. Accusatores [C. 3 q. 5 c. 8], sacrus ingressus.
<5.18> Item, quosdam titulos propter frequentem usum necessarios seorsum ponere volumus, quamvis ex superioribus intelligantur: scilicet an pro ecclesia vel contra sit presumendum, cum de re quam prelatus possedit, eo vivente vel defuncto, cuius fuerit dubitatur.
Hoc casu pro ecclesia presumitur.
C. xii. q. i. Sint manifeste [C. 12 q. 1 c. 21], ut potestate[131] probantur
D. xxviii. De siracusane [D. 28 c. 13], in fine capitulo.
C. xii. q. iii. Placuit [C. 12 q. 3 c. 1], nomine suo conparant.
Q. eadem c. Quicumque [C. 12 q. 3 c. 2], in fine capitulo et c. Pontifices [C. 12 q. 3 c. 3].
C. eadem q. iiii. Sacerdotes [C. 12 q. 4 c. 1], ad ecclesie nomen et c. Presbiter [C. 12 q. 4 c. 3].
B. liii.[132] Investigandum [B. 3 c. 118].
argumentum: C. de donationibus inter virum et uxorem, l. Etiam. [C.J. 5.16.6]
C. xii. q. i. Manifesta [C. 12 q. 1 c. 20], nullo modo possint minui.
C. xvi. [133] q. iii. Clerici [C. 16 q. 3 c. 11], dummodo pateat.
C. de donationibus inter virum et uxorem, Etiam [C.J. 5.16.6].
C. xii. q. v. c. i. Constat que possidet [C. 12 q. 5 c. 1].
C. eadem q. iiii. Quicumque [C. 12 q. 4 c. 2], suos convictus.
<5.19> Ex prefato B. capitulo, scilicet Investigandum [B. 3 c. 118], solutionem collige, ibi distinguitur an certum sit eum ante ordinationem hiis propria, nec ne.
<5.20> Quando presumptio non admittit probatio in contrarium.
§ Quod quod quoque notandum, quod presumptio alia iudicis, alia legis. Quando iudex ex facto presumit, si violenta sit presumptio, stabit ei nisi in contrarium probetur. [Fol. 114va] Quando autem lex presumit, quod etiam super presumpto constituit, quo casu probatio aut in suspenso relinquit[134], ita quod nichil super presumpto constituit, quo casu probatio in contrarium admittitur; aut ita violenter presumit quod etiam super presumpto animadvertit. Nisi lex indicaverit. Quamvis hoc in causa:
C. xi.[135] q. i. Si clericorum [C. 11 q. 1 c. 25], nullus excusationibus labetur.
D. liiii. C. Fraternitatem [D. 54 c. 15], sed ad sibi serviendum.
D. lxxxvii. Si expositus [D. 87 c. 9], sane.
C. xi. q. iii. Cure [C. 11 q. 3 c. 20], in fine capitulo.
C. xxxiii.[136] q. i. Quod[137] autem [C. 33 q. 1 c. 1], Manifestato[138] [C. 33 q. 1 c. 2], periurii.
C. xxxiiii. q. ii. C. Non satis [C. 34 q. 1 et 2 c. 3], quasi adulteram.
C. xii. q. ii. Quod[139] inhumanis[140] [C. 12 q. 2 c. 24], cum non potuerit.
C. xxxii. q. ii. et iii. [C. 32 q. 2 et 3] Extra.
C. xxiii. q. i. Paratus [C. 23 q. 1 c. 2], nescire non.
Contra.
D. lxxxi. [D. 81 c. 20] et ca. ii. q. v. capitulis Clericus[141] solus ille dixit, Presbiter si [C. 2 q. 5 c. 13].
C. iii.[142] q. ix. et c. xi. q. iii. c. Decrevimus [C. 3 q. 9 c. 10], Reursus quicumque [C. 11 q. 3 c. 36 et 37].
C. xxxii.[143] q. ii. et c. xxxv. q. iii. c. Dixit[144] dominus [C. 32 q. 1 c. 2], Extraordinaria [C. 35 q. 2 et 3 c. 11].
C. xii. q. iii. c. i. [C. 12 q. 3 c. 1], tamquam rerum.
Episcopi[145] est ordinatio archidiaconi et ceterarum personarum.
<5.21> Hec de presumptionibus, licet minus perfecte, scripsi, ut ex his peramplius et perfectius scrutandi materiam nansciscaris; nec tamen vera continet hoc perpendiculum, sed et probabilia et apparentia propter exercitium disputandi, ut presentis instructionis beneficium oratorem potius instruat quam iudicem. Que autem concordantie[146] in superioribus locis presumptionem pro aliquo vel contra aliquem faciant, tu ipse in singulis titulis diligenter attende; nam in uno eodemque titulo non una concordantia pro et contra, sed quedam pro, quedam contra presumptione inducit, quod propter prolixitatem distinguere non curavi.
[1] presumptionibus ] presuptionibus male.
[2] Interpretationem ] interemptionem male.
[3] innocentiam ] in- E nocentiam male.
[4] expurgare ] expur- E gare male.
[5] pro baptismo ] pro probatissimo.
[6] lxvii ] pro lxviii.
[7] ne ] nec in the critical edition of the Decretum.
[8] lxxxiii ] ii exp.
[9] religiosis ] religiosos in the critical edition of the Decretum.
[10] assiduus ] pro amicus.
[11] accusationibus ] pro accusatoribus.
[12] cum ] interl.
[13] inmu ] an inimicis.
[14] argumentum … contra ] error of the scribe: testes is the continuation of the precedent argument.
[15] carrigere ] pro corrigere.
[16] emendati ] pro emendari.
[17] conca ] pro concam.
[18] Nunquam ] pro neque
[18bis] divina ] pro diuturna
[19] abscondite ] marg. with mark.
[20] -b. ] the letters a and b at the beginning of the lines indicates the right order of the rubrics.
[21] Ex … mora ] the scribe reported the word va – ca on the words Ex and mora.
[22] -a. ] see note 20.
[23] mutatione ] unclear reading.
[24] pre. ] an precepit.
[25] mandat ] pro mandet. The word is not part of the incipit and should be just before aliquid secrete.
[26] In primis ] pro Imprimis.
[27] ii ] pro vii.
[28] xxviii ] pro xxvii.
[30] affros ] superfluous abbreviation mark on r.
[31] sepe ] superfluous abbreviation mark for per.
[32] xxxi ] pro lxxxi.
[33] sacri ] pro se.
[34] lxix ] pro lxviii.
[35] hiabent ] i exp.
[36] xxiiii ] pro xxiii.
[37] Quotiens ] quociens in the critical edition of the Decretum.
[38] argumentum contra ] scribal error: it is just the continuation of the precedent argument.
[39] xxiiii ] pro xxiii.
[40] xxxvi ] pro lxxxvi.
[41] quotiens ] quociens in the critical edition of the Decretum.
[42] presbiterorum ] word partly illegible.
[43] xxxiii ] pro iii.
[44] argumentum pro et contra ] scribal error: it is just the continuation of the precedent argument.
[45] argumentum pro ] scribal error: it is just the continuation of the precedent argument.
[46] autem ] scribal error.
[47] iii ] pro iiii.
[48] argumentum pro ] scribal error: it is just the continuation of the precedent argument.
[49] xxxiii ] pro xxiii.
[50] cetis ] pro certis.
[51] argumentum contra ] scribal error: it is just the continuation of the precedent argument.
[52] pro ] marg.
[53] si ] pro sed.
[54] argumentum contra ] scribal error: it is just the continuation of the precedent argument.
[55] destrunxit ] pro destruxit.
[56] dixit ] pro dicit.
[57] p. ] exp.
[58] vano esse ] pro non est [C. 15 q. 1 c. 10].
[59] Eius dicit omne ] absent in the passage quoted.
[60] mulctari ] pro multum.
[61] peierare ] pro periurare.
[62] argumentum contra ] scribal error: it is just the continuation of the precedent argument.
[63] ergo … personas ] the words are missing in the original text quoted.
[64] xxxii ] pro xxxiiii.
[65] venatori ] venatorem in the critical edition of the Decretum.
[66] vel negligentia ] it is part of c. 50, so it should be after the word sepe.
[67] D. ] pro D. l.
[68] precellit ] pro precedit.
[69] q. ] pro q. v.
[70] Consanguineis ] pro Consanguinei.
[71] iuris ] pro visis.
[73] extremum ] pro hesternum.
[74] omis ] pro omnis.
[76] siracu. ] pro si nichil.
[77] i. ] pro ii.
[78] Quotiens ] quociens in the critical edition of the Decretum.
[79] extrinseca ] exintrinseca with ex exp.
[80] x. ] exp.
[81] x. ] exp.
[82] quiam ] pro quam.
[83] C. ] pro C. i.
[84] Sum ] pro Si in.
[85] Cum dicitur ] absent in the passage quoted.
[86] argumentum pro ] scribal error.
[87] Consaldus ] Cosaldus in the critical edition of the Decretum.
[88] et ] pro et non.
[89] xxvi ] pro xxvii.
[90] tacuerit ] tacuerint in the critical edition of the Decretum.
[91] minis ] pro mihi.
[92] velut ] pro velud.
[93] iii ] pro ii.
[94] <33.> Note on the left margin of the column, in a red frame, from line 25 to line 28: Scripsi nobilis per multas lacrimas, que inditione quid intus esset.
[95] § ] Scribal error.
[96] D. lxxxiiii. ] pro D. lxxxiiii. c. i. ii. et iii.
[97] recolo ] pro recognoverit
[98] hoc ] word absent in the text cited.
[99] xxiii ] pro xxiiii.
[100] q. ] pro q. ii.
[101] iii ] pro iiii.
[102] C. xv. ] pro C. xv. q. i.
[103] iii. ] pro iiii.
[104] possint ] the word is missing in the original text quoted.
[105] utique ] pro ut itaque.
[106] similes ] pro si miles.
[107] C. xxiii ] pro C. xxiii q. iiii.
[108] an malum.
[109] animo ] the word is missing in the original text quoted.
[110] si miles ] pro miles.
[111] xxiiii ] pro xiiii.
[112] et ] pro et C. xi. q. iii.
[113] Quod autem ] the words are missing in the text quoted.
[114] xlvii ] pro xlv.
[115] amittit ] pro dimittit.
[116] ii. ] pro i.
[117] Eum ] pro erit.
[118] condenda ] concedenda with ce exp.
[119] ix ] pro viii.
[120] iii ] pro iiii.
[121] xxviii ] pro xxviiii.
[122] dixit ] ait in the critical edition of the Decretum.
[123] pluribusque ] pro plerique.
[124] qui … caret ] vicio caret is reported only in C. 2 q. 3 c. 8.
[125] xix ] pro ix.
[126] continetur ] continebtus with b exp. and the original -us abbreviation corrected in -ur.
[127] puta ] pro pura.
[128] scripturam ] pro scripturas.
[129] In primis ] pro Imprimis.
[130] ff. … accusatores ] Marginal gloss on the right, in a red frame:
et illud quod legitur de iudice et vidua [Lc, 18] et de amico pigro [Lc, 11,5] et quod paulus dixit sar[?].
[131] potestate ] potestatem in the critical edition of the Decretum.
[132] liii ] pro liber iii.
[133] C. xvi … presumptio ] Marginal gloss on the right:
C. de arbitrio tutele [C.J. 5.51.0].
C. xii. q. iiii. sacerdotes [C. 12 q. 4 c. 1] pro persona ex quo uno.
C. xxi. [pro xi] q. iii. absit quicumque [pro quicquam] sinistrum [C. 11 q. 3 c. 14].
D. xciiii. c. de alde [pro valde] [D. 94 c. 1] De eo artibus dubitare non.
ff. xl. c. i. [D. 40 c. 1] eius dubitet.
[134] relinquit ] relinquid male.
[135] C. xi … labetur ] Marginal gloss on the left, in a red frame:
Quisquid, ubi, quibus auxiliis, cur, quando?
[136] C. xxxiii … potuerit ] Marginal gloss on the left, in a red frame:
Nomen fortuna victus est victus est natura.
This seems a sort of obscure reference to the system of the ‘attributa personarum’, a scheme that derives from Cicero, ‘De inventione’ I, xxiv, 34.
[138] manifestato ] pro manifesta ratio.
[139] Quod ] pro qui et.
[140] inhumanis ] pro humanis.
[141] Clericus … si ] pro D. lxxxi Clericus solus ille deponatur [D. 81 c. 20] et ca. ii. q. v. c. presbiter si [C. 2 q. 5 c. 13].
[142] C. iii. … quicumque ] pro C. iii. Q. ix. decrevimus [C. 3 q. 9 c. 10] et C. xi. q. iii. c. rursus quicumque [C. 11 q. 3 c. 36 et 37].
[143] C. xxxii. … extraordinaria ] pro C. xxxii. q. i. c. ii. dixit dominus [C. 32 q. 1 c. 2] et c. xxxv. q. iii. c. extraordinaria [C. 35 q. 2 et 3 c. 11].
[144] dixit ] ait in the critical edition of the Decretum.
[145] Episcopi … personarum ] the sentence is here erroneously. It is also repeated in the right position: fol. 114vb.
[146] concordantie ] concordantieis with is exp.